Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

miasto w granicach średniowiecznego założenia - Zabytek.pl

miasto w granicach średniowiecznego założenia


układ przestrzenny 1273 r. Mikołów

Adres
Mikołów

Lokalizacja
woj. śląskie, pow. mikołowski, gm. Mikołów

Wytyczony w 2.połowie XIII w.i unikatowy na obszarze Górnego Śląska układ miejski łączy plan przedlokacyjnej osady targowej z planem miasta, jaki wytyczono zgodnie z zasadami zakładania miast w średniowieczu.

Należący do najcenniejszych elementów założenia urbanistycznego Mikołowa rynek stanowi jedyny w regionie przykład najprostszego rozwiązania tego typu placu o dwóch ulicach wychodzących z dwóch przeciwległych narożników.

Historia

Powstanie wytyczonego przypuszczalnie w 3. ćwierci XIII w. miasta Mikołów, poprzedziło utworzenie średniowiecznego grodu, stanowiącego siedzibę kasztelanii. Pierwsza wzmianka o siedzibie kasztelana na terenie obecnego Mikołowa pochodzi z 1222 r. i pośrednio wskazuje na istniejący wówczas, przypuszczalnie nieobronny gród z kościołem św. Mikołaja (w miejscu obecnej osiemnastowiecznej kapliczki pod tym samym wezwaniem), usytuowany na północ od późniejszego miasta. Po przypuszczalnym zdobyciu i zniszczeniu grodu w 1273 r. osadę odbudowano krótko potem w miejscu obecnego założenia urbanistycznego, ograniczonego od zachodu i wschodu potokami. Nowa osada, lokowana dopiero w 1547 r., wytyczona została w oparciu o usytuowany w najwyższym punkcie wzniesienia nieregularny, owalny plac targowy (późniejszy rynek), powstały z poszerzenia przebiegającego z północ na południe odcinku szlaku handlowego z Krakowa do Wrocławia. W odróżnieniu od innych tego typu układów urbanistycznych, kościół parafialny (pw. św. Wojciecha, początkowo drewniany) wzniesiono w 4. ćwierci XIII w. na wschód od nowej osady, a wraz z jego budową wytyczono zapewne obecną ulicę Okrzei, stanowiącą bezpośrednie połączenie miasta z farą. Wokół kościoła wykształcił się z czasem przedmieście Podfarze. Miasto aż do 2. połowy XVIII w. pozostawało zachowane w granicach z okresu lokacji. W 1771 r. teren miasta powiększono o tak zwaną Skotnicę od południowego wschodu (obszar dawnych pastwisk) oraz Zatyle od wschodu, w związku z czym wytyczono ulice: Skotnica (od południa), Wojciecha (od wschodu), Lompy (od południowego wschodu) i Stawową, a także przebito połączenie rynku z ulicą Wojciecha. W końcu XVIII w. przestał istnieć kościół św. Mikołaja, usytuowany na obszarze dawnego grodu. W 1794 r. miasto uległo znaczącemu zniszczeniu wskutek kolejnego pożaru, w trakcie którego spłonął ratusz, szpital, szkoła oraz znacząca część domów, w związku z czym najstarsza obecnie zachowana zabudowa miejska datowana jest na przełom XVIII i XIX w. (z wykorzystaniem starszych, ocalałych piwnic). Od połowy XIX w. stopniowo nadbudowywano istniejące, parterowe domy, a na tyłach posesji wznoszono oficyny. W 2. połowie XIX w., wraz z rozwojem przemysłu, wokół miasta wykształcać zaczęły się kolonie: Reta, Kałuże, Kotulowiec i Wymyślanka. Z kolei w 1860 r. na obszarze średniowiecznego grodu w północnej części miasta rozpoczęto budowę kościoła ewangelickiego, a ponadto założono związany z nim cmentarz. W końcu XIX w. w zachodniej pierzei rynku przebito ul. Miarki, stanowiącą bezpośrednie skomunikowanie placu z wybudowanym w północno-zachodniej części miasta dworcem kolejowym. W tym samym okresie z inicjatywy Towarzystwa Upiększania Miasta wykupiono tereny wzdłuż potoku Jamna i urządzono promenadę spacerową. Na przełomie XIX i XX w. miały miejsce znaczące zmiany w sylwecie miasta, polegające na stopniowym podwyższaniu istniejących budynków mieszkalnych oraz budowie nowych dwu- i trzypiętrowych kamienic. Najokazalszą i najwyższą zabudowę, datowaną na przełom XIX i XIX w. rozmieszczono w rejonie rynku oraz wzdłuż ulicy Jana Pawła II, z kolei na obrzeżach miasta dominowała zabudowa parterowa, zrealizowana w 2. połowie XIX w. Ostatnie znaczące ingerencje na obszarze historycznego miasta, polegające na utworzeniu trójkątnego placu w południowo-zachodniej części układu w miejscu rozebranej synagogi oraz przedłużeniu ulicy Wojciecha w kierunku północnym przypadły na lata 60. i 70. XX w.

Opis

Historyczne, chronione miasto składa się z usytuowanego od południa owalnego układu urbanistycznego Mikołowa, wytyczonego przypuszczalnie po 1273 r., oraz zlokalizowanego na wzgórzu od północy terenu grodu, poprzedzającego powstanie obecnego założenia urbanistycznego. Granica średniowiecznego miasta ograniczona jest od zachodu doliną rzeki Jamny, ulicą św. Wojciecha od wschodu (w miejscu dawnego cieku wodnego) po teren średniowiecznych kopców od północy (ulica K. Prusa w rejonie placu Karpeckiego) oraz tyły południowej pierzei rynku (ulica Krakowska na odcinku od ulicy św. Wojciecha do ulicy Górniczej). Historyczne miasto posadowione jest na wzgórzu opadającym ku wschodowi i północy. Czytelny pozostaje historyczny układ ulic oraz podziały części parcel. Zachowany układ stanowi przykład połączenia planu przedkolacyjnej osady targowej z planem miasta, jaki wytyczono zgodnie z zasadami zakładania miast w średniowieczu. Główną oś rozplanowania stanowi obecna ulica Jana Pawła II, czyli dawny fragment średniowiecznego szlaku handlowego z Wrocławia do Krakowa, biegnąca z północy na południe, od której w północnej części miasta odchodzi wytyczona w średniowieczu ulica Okrzei (w kierunku wschodnim, w stronę ówczesnego kościoła parafialnego, obecnie filialnego, wzniesionego na terenie historycznego przedmieścia Podfarze). W najwyższym punkcie wzgórza, na osi ulicy Jana Pawła II ulokowano wydłużony, dość nieregularny i nieznacznie wygięty ku wschodowi rynek, będący przykładem placu o dwóch ulicach wychodzących z dwóch przeciwległych narożników jako pozostałość wcześniejszego owalnego placu targowego, powstałego przez poszerzenie traktu handlowego przecinającego osadę. Późniejszą proweniencją charakteryzują się ulice: Lompy i Stawowa (wytyczone w 2. połowie XVIII w.), połączenie rynku z ulicą Wojciecha na przedłużeniu ulicy Powstańców Śląskich (przypuszczalnie również XVIII w.), a także K. Miarki (powstała przez przebicie zachodniej pierzei rynku w końcu XIX w. w celu bezpośredniego skomunikowania rynku z dworcem kolejowym). Przede wszystkim w rejonie rynku dają się ponadto odczytać historyczne podziały założenia, w tym zbliżony do podziałów średniowiecznych (głębokości 1 sznura) blok przyrynkowy południowy i zachodni oraz wtórnie wydłużony w kierunku ulicy św. Wojciecha blok wschodni. Z kolei obecna głębokość bloków wzdłuż ulicy Jana Pawła II związana jest z osiemnastowiecznymi przekształceniami układu wraz z wytyczeniem ulicy Stawowej i Lompy. Uznaje się ponadto, że historyczna parcelacja czytelna jest najlepiej w południowym i południowo-zachodnim bloku przyrynkowym, choć głębokość działek i w tym fragmencie miasta została przekształcona. Zachowana na chronionym obszarze zabudowa mieszkaniowa ma zwarty charakter w rejonie rynku, ulicy Jana Pawła II, Okrzei i Lompy, częściowo również od strony wschodniej, natomiast w rejonie ulicy Stawowej i na obrzeżach zachodnich pozostaje rozluźniona. W związku z wielkim pożarem miasta w 1794 r., istniejąca zabudowa składa się głównie z obiektów wzniesionych w XIX w., w tym pojedynczych już przykładów domów parterowych z początku XIX w., a także wznoszonych od 2. połowy XIX w. kamienic jednopiętrowych z towarzyszącymi tylnymi oficynami rozmieszczonymi wokół podwórza, nierzadko podwyższanych i przebudowywanych na kamienice czynszowe w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Ta część miasta nie posiada obecnie dominanty w postaci ratusza (usytuowany na środku rynku ratusz średniowieczny bądź nowożytny spłonął w pożarze miasta w 1794 r.) czy kościoła parafialnego (najstarszy zachowany do czasów obecnych kościół w mieście, to jest dawna fara pw. św. Wojciecha wzmiankowana w 1287 r. znajduje się poza obrębem chronionego miasta, na dawnym przedmieściu Podfarze). W północno-wschodniej części historycznego miasta znajduje się jeden z dwóch niewielkich, historycznych kopców datowanych na XII-XIII w. Teren wzgórza od cmentarza ewangelickiego do ulicy K. Prusa, włącznie z terenem otaczającym kapliczkę św. Mikołaja, odnosi się do lokalizacji całkowicie odrębnego, nieistniejącego już, trzynastowiecznego grodu kasztelańskiego, poprzedzającego chronologicznie zlokalizowany od południa układ urbanistyczny. Od 2. połowy XIX w. znajduje się w tym miejscu neogotycki kościół ewangelicki z towarzyszącą zabudową plebańską oraz cmentarzem.

Zabytek dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 28.04.2015 r.

Bibliografia

  • Kantyka Jan, Targ Alojzy, Mikołów. Zarys rozwoju miasta, Katowice 1972.
  • Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VI, woj. katowickie, z. 13: Powiat tyski, I. Rejduch-Samkowa, J. Samek (red.), Warszawa 1964, s. 15.
  • Mikołów. Studium historyczno-urbanistyczne, oprac. T. Piekarz, I. Zając (PP PKZ - Oddział w Rzeszowie), Rzeszów 1985, Archiwum WUOZ w Katowicach.
  • Prus Konstanty, Z przeszłości Mikołowa i jego okolicy, Mikołów 1997.

Rodzaj: układ przestrzenny

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_24_UU.11854, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_24_UU.6753