To jeden z większych, zachowanych renesansowych dworów na Ziemi Kłodzkiej, jeden z nielicznych tu dworów budowanych sukcesywnie wokół wewnętrznych dziedzińców, obok np. dworu Kapitanowo w Ścinawce Średniej i renesansowego zamku w Nowej Rudzie. Renesansowy portal z układem herbów wykazującym pokrewieństwa i powinowactwa właścicieli dóbr. To jeden z czterech zachowanych tego typu renesansowych portali na Ziemi Kłodzkiej, obok portali dworów w Starej Łomnicy, Roztokach i w Nowej Rudzie, przy ul. Kościelnej 30. Dwór połączony z wczesnobarokowym pałacem miejskim reprezentatywnym dla północnowłoskiego wczesnego baroku, przykładem realizacji koncepcji palazzo in fortezza. Dwór i pałac to jedyny tak rozbudowany, dużej skali i unikatowy na Ziemi Kłodzkiej zespół rezydencjonalny, dodatkowo połączony z kościołem łącznikiem.

Historia

W 1294 r. Miasto Międzylesie wraz z dobrami i z zamkiem strzegącym szlaku handlowego z Kłodzka przez Przełęcz Międzyleską podarowane przez króla czeskiego Wacława cystersom z Kamieńca Ząbkowickiego. To tzw. państewko międzyleskie sprzedane na pocz. XIV w. Glubosom, a w XVI w. na jego bazie wykształcone nowożytne dobra międzyleskie. W tym czasie dobra te własnością panów von Tschirinhaus, inicjatorów budowy w Międzylesiu późnorenesansowego dworu. Dwór zbudowany na miejscu średniowiecznej rycerskiej siedziby, bronionej przez naturalny układ wodny i składającej się m.in. z murowanej wieży (refugium) i murów. Wykorzystane gotyckie piwnice, wieża oraz pozostałości murów i fosy. Najpierw w latach 1580-1590 wzniesiony naprzeciw średniowiecznej, czworobocznej wieży dwuskrzydłowy, trzykondygnacjowy dwór z komunikacyjnym korytarzem od strony podwórza. W jego fasadzie (elewacji pn.) umieszczony kamienny portal inspirowany włoskim renesansem. Okna ujęte kamiennymi obramieniami fascjowymi. Następnie w latach ok. 1614-1622 dobudowane dwa pozostałe skrzydła wsch. i pd. Tak ukształtowany czteroskrzydłowy, trójkondygnacjowy budynek z niewielkim wewnętrznym dziedzińcem, nakryty dwuspadowymi dachami. Elewacje ozdobione sgraffitem. W 1626 r. odebrane protestantom Tschirinhausom międzyleskie dobra. Sprzedane w 1653 r. katolikom, hrabiom von Althann, piastującym wysokie urzędy w administracji cesarskiej i lokalnej, mającym swą pierwszą siedzibę w →Wilkanowie. Niemal równocześnie z budową pałacu w Wilkanowie rozpoczęta budowa reprezentacyjnego pałacu miejskiego w Międzylesiu. Prace te prowadzone w latach ok. 1684-1695 przez północnowłoskich budowniczych stosujących renesansowo-manierystyczne rozwiązania przestrzenne i formalne, upowszechnione w 1 poł. XVII w. w architekturze Austrii i Czech. Pałac w Międzylesiu dobudowany do dworu i wzniesiony jako dwuskrzydłowy, z głównym skrzydłem wsch. oraz z gospodarczym skrzydłem pn. Skrzydło frontowe z pseudobastionowym cokołem rozwiązane w myśl koncepcji „palazzo in fortezza” i poprzedzone suchą fosą z kamiennym mostem. Dzięki temu uzyskany efekt obronności. Podkreślony dodatkowo boniowaniem oraz formami zespołu fortecznych portali. Superpozycja porządków i sieciowa struktura artykulacji elewacji zrealizowana atektonicznie. Układ trzech portali w fasadzie komponowany. W charakterystyczny sposób zestawione w osiach zróżnicowane obramienia okien przyziemia i piętra. Bryła pałacu rozwiązana horyzontalnie jak skrzydło włoskiego pałacu miejskiego z wewnętrznym dziedzińcem, krużgankiem w przyziemiu i galerią na piętrze. W głównym, wsch. skrzydle pałacu urządzony ciąg reprezentacyjny. Złożony z reprezentacyjnej sieni, klatki schodowej z balustradą zbliżoną formalnie do balustrady schodów pałacu w Korytowie (1711) oraz — z sali na piętrze ozdobionej dawniej freskami lub obrazami montowanymi w ścianach. W latach 1684-1695 przebudowany także sąsiedni dwór. Wykonana artykulacja wsch. elewacji zwróconej ku rynkowi. Wieża podwyższona o ośmioboczny belweder z tarasem, nakryty hełmem. Częściowo wymienione w elewacjach obramienia okienne na barokowe. W 1 poł. XVIII w. wykonane artykulacja fasady dworu pilastrami wielkiego porządku i barokowe zwieńczenie renesansowego portalu. Dwór i belweder na wieży nakryte dachami mansardowymi. Przebudowane niektóre wnętrza. Dwór odnawiany także w latach 1791 i 1866. W 1928 r. rekonstruowane sgraffita złożone z boni oraz z obramień otworów z motywami roślinnymi i rollwerkiem (renesans włoski z elementami renesansu niderlandzkiego). Najbliższe otoczenie pałacu urządzane już w końcu XVII w. Przed frontem pałacu i przy rynku, na osi mostu wzniesione dwie murowane bramy z przerwanymi trójkątnymi naczółkami i z popiersiami imperatorów. Pomiędzy skrzydłami pałacu i dworem założony prostokątny dziedziniec zamknięty od zachodu murem, w który wbudowana brama zwieńczona gzymsem z antykizującym popiersiem i z dekoracyjnymi wazonami.

Opis

Dwór w Międzylesiu murowany z kamienia i cegły, tynkowany, częściowo otoczony fosą. Wzniesiony na nieregularnym rzucie, czteroskrzydłowy, trzykondygnacjowy, z usytuowaną narożnie wieżą od strony niewielkiego, wewnętrznego dziedzińca. Nakryty dachami mansardowymi. Po 1967 r. usunięte całkowicie barokowa artykulacja wsch. elewacji dworu, belwederu oraz częściowo — artykulacja fasady. W elewacji tej zachowany renesansowy portal z obramieniem otworu wejściowego i skrajnymi pilastrami dekorowanymi arabeską i ornamentem kandelabrowym. W przyłuczach portalu alegorie Sprawiedliwości i Wiary. Nad gzymsem prostokątna tablica z 16 herbami w niszach. Powyżej barokowe zwieńczenie z herbem Althannów. W dolnej części fasady strzelnica kluczowa. W fasadzie, jak i w pozostałych elewacjach zachowane profilowane gzymsy koronujące, kamienna, wczesnobarokowa balustrada tarasu belwederu, kamienne obramienia otworów, fascjowe o różnych proporcjach i czterouszakowe oraz relikty sgraffita na elewacjach dziedzińcowych. W wieży sklepienia krzyżowe, we wnętrzach przyziemia głównie sklepienia kolebkowe z lunetami i w mniejszym stopniu — żaglaste z gurtami. Niektóre późnorenesansowe sklepienia w przyziemiu dworu zdobione ornamentem okuciowym lub dekoracją pasową naśladującą układ żeber sklepień gotyckich. Wnętrza piętra nakryte głównie sklepieniami żaglastymi, niektórymi dekorowanymi późnobarokowymi plafonami. Pałac miejski w Międzylesiu wzniesiony jako dwuskrzydłowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachami trójspadowymi. Połączony od pd. z renesansowym dworem, a od pn. poprzez nadwieszony ganek — z lożą patronacką przy kościele par. Skrzydło główne o układzie półtoratraktowym z podcieniem i galerią nad nim (od strony dziedzińca). Na piętrze ciąg reprezentacyjny w układzie amfiladowym. Fasada wieloosiowa. Przyziemie dzielone boniowanymi lizenami. W partii piętra pilastry toskańskie oraz profilowane gzymsy. Asymetrycznie, na tle boniowanej partii elewacji umieszczony zespół trzech boniowanych portali. Okna w obramieniach uszakowych z naczółkami. Tylna, dziedzińcowa elewacja skrzydła ze sklepionym, arkadowym podcieniem otwartym przez boniowane arkady. Powyżej, w partii piętra boniowane pilastry i oprawy półkolistych blend z oknami. Otwory w obramieniach kamiennych lub tynkowych. W przyziemiu głównego skrzydła asymetrycznie usytuowana, trójnawowa, reprezentacyjna sień z artykulacją ścian i niszami, nakryta sklepieniem krzyżowym opartym na rzędach słupów. Bocznie w stosunku do niej umieszczona jednoprzestrzenna, reprezentacyjna klatka schodowa ze sklepieniem zwierciadlanym oraz z wygodnymi, jednobiegowymi schodami z kamienną, balustradą tralkową. Urządzona nad sienią przyziemia sala reprezentacyjna dzielona pilastrami i nakryta sklepieniem zwierciadlanym.

Zabytek dostępny przez cały rok, możliwość zwiedzania wnętrza po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

oprac. Iwona Rybka-Ceglecka, OT NID we Wrocławiu, 9-09-2015 r.