Obiekt związany jest z osobą Franciszki z Krasińskich, żony Karola Wettyna, prababki dynastii królów włoskich.

Historia

Początki założenia dworskiego odnieść można zapewne do XV wieku. W XVI wieku, gdy właścicielem dóbr był Stanisław Maleszowski, powstał prawdopodobnie dwór obronny - „zamek” na wyspie. Pod koniec XVI wieku w Maleszowej pojawiła się rodzina Krasińskich herbu Korwin - Stanisław, późniejszy wojewoda płocki zakupił te dobra w 1576 roku. Dziedziczący po nim synowie, w tym ostatecznie Gabriel, wprowadzili prawdopodobnie zasadnicze zmiany na terenie dawnego zespołu dworskiego. Mogły polegać na rozbudowie (i nadbudowie) starego budynku zamkowego lub być może budowie nowego obiektu na starszych zrębach. Występuje tu data 1629 rok (na kamiennej tablicy wmurowanej obecnie w inny budynek) - świadcząca o prowadzeniu w tym czasie poważnych prac budowlanych. W latach późniejszych obiekt był zapewne modernizowany; następne o nim informacje pochodzą ze spisanych pamiętników Franciszki Krasińskiej, córki Stanisława, ostatniego z tej linii Krasińskich  - urodzonej na zamku w 1742 roku. Był tu wtedy budynek o czterech piętrach, z alkierzami w narożnych wieżach i z obszerną sienią na całą wysokość budowli, doświetloną z góry. Istniał też wtedy zapewne towarzyszący dworom folwark, a otoczenie zamku na wyspie było zagospodarowanym parkiem i ogrodem. Pozostała do dziś okoliczna zabudowa powstała zapewne pod koniec XVIII wieku i na początku XIX wieku; po tym jak około połowy XVIII wieku Maria, siostra Franciszki wniosła dobra maleszowskie w dom Joachima Tarnowskiego. Występujące w północno-wschodniej części terenu budynki to dwór (oficyna) i stajnia z wozownią (później może wzmiankowana oranżeria), a w części zachodniej stodoła, spichlerz i inne budynki gospodarcze. Nieco dalej w kierunku zachodnim występuje tzw. „lamus”, datowany na XVIII wiek, ale prawdopodobnie o wcześniejszym rodowodzie i przeznaczeniu mieszkalnym. Tarnowscy przenieśli się około 1788 roku do nowo zbudowanej siedziby w pobliskiej Tarnoskale, a Maleszowa stała się ośrodkiem administracyjnym folwarku, z opuszczonym już zamkiem na wyspie - który stał się źródłem budulca dla nowszej zabudowy. Według opisu powstałego w 1850 roku na wyspie egzystowały już tylko zwaliska dawnego zamku; ale folwark funkcjonował z licznymi obiektami gospodarczymi i przemysłowymi oraz sadem i ogrodem. Ale już wtedy (w 1. połowie XIX wieku), wskutek złego zarządzania i konfiskat rosyjskiego zaborcy, zaczął podupadać, a w 1857 roku doszło do publicznej licytacji majątku. Po licytacji został rozdrobniony i na terenie Maleszowej pozostał jedynie folwark, przechodzący z rąk do rąk do 1939 roku. W czasie okupacji, mieszkali tu Niemcy. Po II wojnie światowej wojnie został przejęty przez Skarb Państwa. W budynku „dworu” utworzono szkołę gminną, potem był użytkowany przez Związek Harcerstwa Polskiego, zaś zabudowania folwarczne i okoliczny teren ze stawami przekazano państwowym lub spółdzielczym jednostkom rolniczym i produkcyjnym.

Lamus zakupił i mieszka tam prywatny właściciel. W powojennych latach, przeprowadzane były bieżące remonty i przebudowy, a nieużytkowane budynki niszczały. Na początku XXI wieku majątek zakupiła firma prywatna (następnie kilkakrotnie przekształcona) planując tu szerokie prace adaptacyjne (na cele rekreacyjno - wypoczynkowe) i rewitalizacyjne, które są obecnie sukcesywnie prowadzone.

Opis

Zespół rezydencjonalny składa się obecnie z: pozostałości zamku, budynku „dworu”, pozostałości stajni z wozownią, „lamusa” oraz pozostałości założenia parkowo-ogrodowego. Najważniejszym elementem założenia był zamek na wyspie, dziś zachowane są jedynie fragmenty piwnic i fundamentów. Na północ od zamku, po wschodniej stronie stoi tzw. dwór - dawna, XVIII -to wieczna oficyna. Jest to budynek parterowy, zbudowany na planie prostokąta, frontem na zachód; elewacja ta jest ośmioosiowa, podzielona na płyciny płaskimi lizenami.  Elewacje zwieńczone są gzymsem, a nad nimi wznosi się czterospadowy dach. W środku występują dwa trakty, a układ wnętrz wskazuje na dwuwejściową oficynę mieszkalną. Znajdujące się w jego sąsiedztwie, bliżej drogi,  oranżeria oraz ananasarnia (dziś przypisuje się tym budynkom rolę pierwotnej stajni i wozowni) znajdują się obecnie w stanie ruiny. Dawny ogród dworski znajdował się między oficyną (czyli obecnie „dworem”), a oranżerią i ananasarnią (stajnie i wozownie); obecnie jest to teren uporządkowanej zieleni, ale bez śladów kompozycji krajobrazowej. Ważną częścią założenia jest staw oblewający wyspę z „zamkiem” i poszerzający się od strony południowej. Elementem założenia o niewyjaśnionej proweniencji jest murowany z kamienia budynek stojący po zachodniej stronie za drogą, na wniesieniu obok zespołu dworskiego, nazywany „lamusem” - obecnie częściowo przerobiony i użytkowany jako dom  mieszkalny. Wzniesiony on jest na planie prostokąta, parterowy, podpiwniczony, kryty okazałym, łamanym dachem. Zespół folwarczny gospodarczy znajdował się między lamusem a zespołem rezydencjonalnym. Jego pozostałością są budynki gospodarcze, zgrupowane wokół dziedzińca zbliżonego do czworoboku; od drogi wygrodzone wysokim murem. Od strony północnej stoi dawna stodoła, od wschodu dawny spichlerz, zaś od południa i zachodu ciąg nowszych budynków gospodarczych spółdzielczych i państwowych; pozostałe budynki gospodarcze i produkcyjne rozebrano. Zakupiony niedawno teren jest obecnie uporządkowany, a obiekty sukcesywnie poddawane remontom.

Zabytek częściowo widoczny, ale niedostępny dla zwiedzających - własność prywatna.

Oprac. Dariusz Kalina, 20.12.2014 r.

Bibliografia

• Karty ewidencyjne architektury i budownictwa, „Zespół dworski”, „Zespół dworski: zamek, ob. ruina”, „Zespół dworski: dwór”, „Zespół dworski: lamus, ob. dom”, oprac. B. Paprocki, 1989, mps, archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Kielcach i Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, t III, z. 1, woj. kieleckie, powiat buski, 1957, s. 145.
• Flagorowska L. Maleszowa gmina Pierzchnica, Katalog zabytkowych parków  i kompozycji krajobrazowych woj. kieleckiego, pod kierownictwem J. Bogdanowskiego, Kraków 1993, mps, archiwum Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach.
• Gangi M. Maleszowa gmina Pierzchnica. Ruiny zamku Krasińskich, dwór i zabudowania dworskie, PP PKZ O/Kielce 1977, mps, archiwum Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach.
• Kalina D., Pierzchnica i dobra okoliczne [w:] D. Kalina, R. Mirowski, Pierzchnica i okolice, pod red. D. Kaliny, Kielce-Pierzchnica 2010, s. 9-131.
• Kalina D., Maleszowa - gniazdo rodziny Krasińskich, [w:] Barokowe perły na terenie dawnego województwa sandomierskiego. Z dziejów budownictwa rezydencjonalno-obronnego. Materiały z sesji naukowej w ramach Europejskich Dni Dziedzictwa - 2010 r. pod red. D. Kaliny, Kielce 2011.
• Kalina D., Lisów, Maleszowa, Piotrkowice - rodzinne miejsca Franciszki Krasińskiej, pod red. D. Kaliny, Kiece-Lisów 2011.
• Kalina D., Zabytki nieruchome na terenie dawnego zespołu dóbr zwanych maleszowskimi sandomierskiej gałęzi rodziny Krasińskich, [w:] Franciszka z Krasińskich Wettyn. Księżna Kurlandii i Semigalii. Prababka dynastii królów włoskich. Dziedzictwo rodziny Krasińskich w regionie świętokrzyskim, pod red. D. Kaliny, R. Kubickiego i M. Wardzyńskiego, Kielce-Lisów 2012.
• Kalina D., Miejscowości gminy Pierzchnica - zarys dziejów, [w:], Pierzchnica - Nasza mała Ojczyzna. Miejscowości gminy Pierzchnica. Zarys dziejów, pod red. D. Kaliny, Pierzchnica- Kielce 2014, s. 104-124.
• Mirowski R., Maleszowski zamek, [w:] Barokowe perły na terenie dawnego województwa sandomierskiego. Z dziejów budownictwa rezydencjonalno-obronnego. Materiały z sesji naukowej w ramach Europejskich Dni Dziedzictwa - 2010 r. pod red. D. Kaliny, Kielce 2011.
• Mirowski R., Zabytki miejscowości gminy Pierzchnica, [w:], Pierzchnica - Nasza mała Ojczyzna. Miejscowości gminy Pierzchnica. Zarys dziejów, pod red. D. Kaliny, Pierzchnica- Kielce 2014, s. 104-124; s. 196 i n.