Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

zespół zakładu przemysłowego - Zabytek.pl

Adres
Maleniec, 55A

Lokalizacja
woj. świętokrzyskie, pow. konecki, gm. Ruda Maleniecka

Zachowane wyposażenie i stanowiska pracy w stanie w dużej mierze niezmienionym od okresu świetności zakładu w XIX wieku, wraz z umiejętnie wprowadzanymi unowocześnieniami - stanowiące dowód innowacyjności i pomysłowości poprzednich pokoleń

Historia

Do niedawno jeszcze funkcjonujący zakład metalowy jest jednym z zabytków techniki, która od wieków rozwijała się w regionie, dzisiaj zwanym świętokrzyskim. W drugiej połowie XVIII wieku nastąpił tu dynamiczny rozwój metalurgii - dzięki działalności królewskiej, magnackiej i biskupiej. W północnej części regionu, określanej obecnie jako Staropolski Okręg Przemysłowy lub Zagłębie Staropolskie, powstawały kopalnie rudy, wielkie piece, zakłady obróbki żelaza, wytwórnie narzędzi i uzbrojenia. I właśnie z tego okresu pochodzi zakład w Maleńcu - założył go w 1784 roku ówczesny właściciel dóbr Jacek Jezierski, kasztelan łukowski - budując staw na rzece Czarnej, młyn, tartak, druciarnię i fryszernię. Produkowano tu różne żelazne naczynia stołowe i narzędzia gospodarcze, wykorzystując surówkę żelaza wytapianą w okolicznych wielkich piecach. W 1787 roku zakład zwiedzał ostatni król polski - Stanisław August Poniatowski. Pod koniec XVIII wieku dobra zakupił książę Hessen-Darmstadt, który przez całe ćwierćwiecze jedynie eksploatował zakład, nie modernizując go. Następnym właścicielem, w 1824 roku został Tadeusz Bocheński, ziemianin i działacz gospodarczy. W Maleńcu i w okolicznych zakładach, m.in. dzięki kredytom z Banku Polskiego, wprowadził szereg innowacji oraz znacznie rozbudował potencjał produkcyjny. W1837 roku w zakładzie malenieckim, oprócz modernizacji fryszerek wzniósł walcownię blachy, topornie i fryzownię - wykorzystując energię wodną istniejącego układu wodnego. W latach tych były to najnowocześniejsze zakłady górniczo-hutnicze w Królestwie Polskim. W XIX wieku, dokonywano jeszcze dwukrotnej modernizacji zakładu; w latach 50-tych XIX wieku, brat Tadeusza, Józef Bocheński zlikwidował fryszerki i wprowadził gwoździarki; a w latach siedemdziesiątych, nowy właściciel Feliks Wielogłowski, w miejsce gwoździarek wprowadził maszyny do wytwarzania różnego rodzaju łopat, szpadli i narzędzi rolniczych. Na początku XX wieku dobra nabył Felicjan Jankowski, a po nim od 1913 roku ostatnim właścicielem była jego córka Helena Frolich, która oddała zakład w dzierżawę żydowskiemu przedsiębiorcy Binemowi Kozłowskiemu. Aż do 1967 roku, przez większość XX wieku, profil i organizacja wytwarzania utrzymywały się, przy czym, dla obniżenia kosztów produkcji, jako surowca zaczęto używać złomu w postaci wieńców z kół wagonowych. W czasie okupacji fabryka pracowała pod nadzorem niemieckim (wprowadzono wtedy jako napęd uzupełniający silnik spalinowy), a w 1945 roku został zniszczony wodny system zasilania zakładu. Po II wojennej światowej, po naprawie zespołu i uruchomieniu produkcji przez okoliczną ludność i lokalnych przedsiębiorców, zakład w Maleńcu upaństwowiono. Okazjonalnie go modernizowano - wprowadzając m.in. uzupełniający napęd elektryczny, ale aż do zaniechania produkcji w 1967 roku wykorzystywano energię wodną i stary park maszynowy. W tym czasie wchodził on w skład Opoczyńskich Zakładów Przemysłu Terenowego, a później Koneckich Zakładów Narzędzi Gospodarczych, które przekazały w 1970 roku zakład w Maleńcu pod społeczną opiekę studentom i pracownikom Politechniki Śląskiej. Od tego roku Maleniec gościł studentów i ich opiekunów, którzy w uzgodnieniu ze służbami konserwatorskimi prowadzili praktyki uczelniane, przy okazji troszcząc się o zachowanie obiektu; przeprowadzono z różnym natężeniem prace dokumentacyjne, zabezpieczające, remontowe i rekonstrukcyjne. W 2004 roku zakład przejął syndyk masy upadłościowej, a w zorganizowanym przetargu zakupił go Zarząd Powiatu Koneckiego tworząc w miejscu fabryki samorządową instytucję kultury o nazwie „Zabytkowy Zakład Hutniczy w Maleńcu”. Dziś na terenie Muzeum Techniki w Maleńcu eksponuje się w dużej mierze historyczne i oryginalne eksponaty, prezentując też zachowaną starą technologię produkcji.

Opis

Zespół przestrzenny Zabytkowego Zakładu Hutniczego w Maleńcu składa się z: dawnego układu hydroenergetycznego, budynków produkcyjnych, szczątkowej zabudowy osiedla fabrycznego, drogi zwanej kasztelańską i dawnego magazynu. Obecnie do rejestru zabytków wpisany jest zbiorczo zespół zakładu przemysłowego w miejscowości Maleniec, składający się z dawnego zakładu przemysłowego i z układu wodnego. Położony on jest aktualnie w powiecie koneckim, w niewielkiej odległości od szosy Kielce - Piotrków Trybunalski. Usytuowanie w zakolu rzeki Czarnej pozwoliło na dogodne i bezpieczne rozplanowanie układu wodnego. Układ ten tworzą: dawny staw (obecnie zbiornik retencyjny), grobla boczna i zapora czołowa, jazy ulgowe i naturalny przewał. Odrębne kanały robocze zasilały dwa różne koła napędowe (drewniane podsiębierne) obsługujące walcownię i szpadlarnię; występują też koryta wewnętrzne i dolne kanały robocze. Koło na kanale południowym usytuowane jest w klatce i sprzężone jest wałem z zespołem napędowym urządzeń walcowni. Z dawnego zakładu przemysłowego zachowały się: drewniana hala walcowni, murowana hala szpadlarni (gwoździarni), kafar, system szyn i zwrotnic, dawna malarnia i magazyn. Odbudowana po zniszczeniach wojennych walcownia (budynek drewniany na kamiennym podmurowaniu) ma dach niesymetryczny, układ trójnawowy, pięcioprzęsłowy z przylegającą od południa również drewnianą klatką obudowy tzw. dużego koła wodnego. Wyposażenie wewnętrzne walcowni to zespół przekładni z kół zębatych, imponujące koło zamachowe (tak zwany „Szaleniec z Maleńca”), walcarka, piec dwukomorowy, tokarka, nożyce, waga, dmuchawa i inne drobne narzędzia. Hala szpadlarni ((poprzednio również gwoździarni) to budynek prostokątny, murowany, z dwuspadowym symetrycznym dachem, z późniejszą przybudówką mieszcząca pomocniczy silnik spalinowy, a później elektryczny; w środku układ trójnawowy ośmioprzęsłowy. Wewnątrz hali usytuowano zespół pras oraz zestaw szlifierek wykonujących kolejne czynności technologiczne związane z produkcją szpadli i łopat, a zasilanych przez tzw. małe koło wodne. Znajdują się też tu: gwoździarka dźwigowa, niciarka i piec grzewczy trójkomorowy z dmuchawą oraz wyposażenie własnego warsztatu mechanicznego fabryki. Większość opisanego wyposażenia ma oryginalne, XIX-wieczne pochodzenie.

Teren gminny, użytkowany przez miejscowe Muzeum Techniki w Maleńcu, dostępny w godzinach funkcjonowania placówki.

Oprac. Włodzimierz Pedrycz, NID OT Kielce, 02.09.2014 r.

Bibliografia

  • Herbst. S, Ochrona Zabytków, R. IV. 1951.
  • Koźminski K., Zagłębie Staropolskie w Kieleckiem, Warszawa 1955.
  • Zieliński J., Staropolskie Zagłębie Przemysłowe, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965.
  • Baranowski B., Baranowski W., Koliński J., Katalog Zabytków Budownictwa Przemysłowego w Polsce, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970, t.II, z.4, powiat Opoczno, s. 17-18.
  • Wojewódzki R., Najważniejsze zabytki techniki powiatu koneckiego, Tradycje przemysłowe ziemi koneckiej, Kielce 1991, s. 51-61.
  • Guldon Z., Kaczor J., Górnictwo i hutnictwo w Staropolskim Okręgu Przemysłowym w drugiej połowie XVIII wieku, Kielce 1994.
  • Szczepański J., Modernizacja górnictwa i hutnictwa w Królestwie Polskim w I połowie XIX w. Rola specjalistów niemieckich i brytyjskich, Kielce 1997.
  • Główka J., Hutnictwo i przemysł metalowy w Zagłębiu Staropolskim w okresie międzywojennym 1918-1939, Kielce 2012.
Model 3D

Rodzaj: fabryka

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_26_ZE.21725, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_26_ZE.873