Projektantami przebudowy byli architekt Jakub Fontana (wieże) oraz architekt królewski Karol Bay, jeden z najwybitniejszych architektów epoki saskiej (barokowa fasada). Zaliczany jest do najcenniejszych budowli późnobarokowych w Polsce. Posiada charakterystyczną monumentalną, późnobarokową fasadę, zbudowaną na planie falistym. Szczególną wartość ma zachowane w całości XVIII-wieczne wyposażenie kościoła oraz pochodzące z tej samej epoki malowidła w nawach bocznych i prezbiterium. Ołtarz główny z początku XVIII w., zaprojektowany został przez Jakuba Fontanę. Budynek kościoła usytuowany u zbiegu ulic wychodzących ze Starego Rynku, stanowi istotny element zagospodarowania historycznego centrum miasta Łowicza.

Historia

Pijarzy do Łowicza sprowadzeni zostali w 1668 r przez prymasa M. Prażmowskiego, który nadał im trzy działki w pobliżu kolegiaty. Kamień węgielny pod budowę murowanego kościoła p.w. Najświętszej Marii Matki Bożej i św. Wojciecha. poświęcił 11 czerwca 1680 r. bp Wojciech Stawowski, sufragan gnieźnieński. Budowę rozpoczęto prawdopodobnie jeszcze w tym samym roku. Do znanych z imienia fundatorów należeli Jan Szamowski - kasztelan gostyński oraz Wojciech Zimny - chłop z Bobrownik. Ze względów finansowych prace przy budowie postępowały powoli. Fundusze na powstanie kościoła przeznaczało, w kilku etapach jego budowy, wielu darczyńców, w tym arcybiskupi Michał Radziejowski, Stanisław Szembek, Teodor Potocki i Krzysztof Antoni Szembek. Twórca pierwotnego projektu kościoła nie jest znany. Istnieją hipotezy, że mógł być nim Izydor Affaita, Karol Ceroni bądź Jan Chrzciciel Ceroni. Prace przy budowie kościoła trwały przez kilkadziesiąt lat. Na przełomie wieków XVII i XVIII z fundacji arcybiskupa Michała Radziejowskiego została rozbudowana północna część świątyni. Kościół powstawał w kilku fazach: w latach 1680-1690 (prezbiterium - prace rozpoczęte w 1680 r. zostały przerwane około 10 lat później na etapie ukończenia budowy murów prezbiterium zamkniętego ścianą tęczową oraz wystawienia dwóch filarów nawy głównej.), 1728-1731 (korpus, fasada i wieże, w tym w latach 1720-1730 wg projektu Jakuba Fontany) i 1744-1747 (barokowa fasada zrealizowana według projektu architekta królewskiego Karola Antoniego Bay,a). W momencie konsekracji (1739?) kościół nie był całkowicie ukończony - nie zrealizowano górnej partii wschodniej wieży oraz nie wykonano m.in. hełmów wież. Od końca XVIII wieku kościół zaczął stopniowo ulegać zniszczeniu. W okresie zaboru pruskiego urządzono w nim szpital. W 1812 r., w czasie kampanii napoleońskiej zajęto go na składy wojskowe i stajnie. W okresie powstania listopadowego powstał tu lazaret wojskowy. Po zajęciu Łowicza przez gen. Paskiewicza i w trakcie jego ataku na Warszawę, kościół zamieniono na skład prochu. W tym okresie budynek kościoła uległ znacznemu zniszczeniu. Częściowo zniszczone freski w 1834 r. zostały w trakcie remontu zamalowane wapnem. Po upadku powstania styczniowego, w 1864 r. nastąpiła kasata zakonu pijarów. Na 86 lat opiekę na kościołem przejęli księża diecezjalni. W końcu XIX w. przeprowadzano prace remontowe: wymianę posadzki (1888 r.), osadzenie w otworze wejścia głównego drzwi dębowych (1892 r.), przełożenie dachówki (1897 r., odnowienie i uzupełnienie części malatur, ocalałych na sklepieniach naw bocznych (1898 r., przez malarza łowickiego, Zdziarskiego), remont elewacji i wykończenie wież (1898-1900 r.). W początkach XX w. próbę oczyszczenia fresków z wapna podjął prof. Edward Trojanowski z warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych. Najdotkliwszych strat kościół doznał w czasie I wojny światowej. Na początku tej wojny w wyniku niemieckiego ostrzału zniszczeniu uległy fasada, dach i okna. W 1914 r. przetrzymywano w nim jeńców rosyjskich, następnie świątynia została zamieniona w garaże i składy bielizny. Naprawy budynku kościoła dokonywano już od 1917 r. Po odzyskaniu niepodległości pełnił on funkcję kościoła szkolnego, a następnie garnizonowego dla stacjonującego w Łowiczu 10 PP. Podczas II wojny światowej w kościele wybuchł pożar i zawaliło się częściowo sklepienie nawy głównej, a w nawie zachodniej powstało głębokie poprzeczne pęknięcie. Remonty kościoła, polegające na odbudowie i restauracji, przeprowadzano w latach 1943 i 1949. 7 marca 1958 r. pijarzy ponownie objęli kościół, i rozpoczęli prace zabezpieczające w budynku. Po 1961 r. rozpoczęto remont kościoła, w tym zniszczonego dachu i tynków zewnętrznych. Prace konserwatorskie przy rekonstrukcji zniszczonej polichromii zakończono w 1978 r., a odnawianie wnętrza kościoła w 1983 r. (wymiana posadzki, malowanie). Kolejny remont kościoła prowadzony jest od jesieni 2009 r. (tynki zewnętrzne, wymiana pokrycia dachowego). W 2013 r. podjęto prace przy konserwacji fresków ze św. Antonim z początku XVIII w.

Opis

Barokowy kościół zlokalizowany jest w północnej części terenu leżącego ograniczonego od północy ulicą Zduńską, od wschodu ul. Pijarską, od południa al. Henryka Sienkiewicza, od zachodu ul. Fryderyka Chopina. Murowany, wzniesiony z cegły, tynkowany budynek kościoła, usytuowany na linii północ-południe, zwrócony jest prezbiterium na południe. Korpus kościoła, trójnawowy, bazylikowy (pseudobazylika typu jezuickiego), rozwiązany jest na planie prostokąta z wysuniętą absydą oraz z szerszą od korpusu monumentalną późnobarokową fasadą na planie falistym z rozstawionymi wieżami o rzucie kwadratu. Wejścia od północy - główne na osi nawy głównej, boczne nieznacznie przesunięte ku środkowi w stosunku do osi naw bocznych. Nawa główna szeroka, czteroprzęsłowa, przedłużona tej samej szerokości dwuprzęsłowym prezbiterium zamkniętym półkolistą absydą. W nawie głównej, w pierwszym północnym przęśle chór muzyczny wsparty na trzech arkadach połączonych z emporami nad nawami bocznymi. Nawy boczne, przedłużone zakrystiami ze skarbcami na piętrze, są prawie o połowę węższe i niższe od nawy głównej, do której są otwarte arkadami wspartymi na potężnych, opilastrowanych filarach. Rytm przęseł w nawach i prezbiterium podkreślają pary pilastrów pseudotoskańskich, a na ich przedłużeniu, na sklepieniach - pary gurtów. W nawie głównej i prezbiterium biegnie wsparty na pilastrach potężny pas belkowania odpowiednio gierowany, oddzielający strefę sklepień. Prezbiterium i nawa główna posiadają sklepienia kolebkowe z lunetami na podwójnych pasach. W przybudówkach przy prezbiterium znajdują się sklepienia kolebkowo-krzyżowe, a w nawach bocznych i pod chórem: sklepienia krzyżowe na pasach i kolebkowe na emporach. Na granicy nawy głównej i prezbiterium imponujący łuk tęczowy. Dominująca w bryle kościoła nawa główna wraz z prezbiterium przykryta jest pokrytym blachą, dachem dwuspadowym o konstrukcji storczykowej, o jednej kalenicy, przechodzącym nad absydą w półstożek. Nawy boczne przykrywają dachy pulpitowe. Fasada parawanowa, symetryczna, pięcioosiowa. Najszersza, dwukondygnacyjna część przypadająca na oś środkową, oddzielona jest od dwukondygnacyjnych wież usytuowanych na osiach skrajnych wąskimi, jednokondygnacyjnymi częściami na osiach drugiej i czwartej. Lico części środkowej uformowane jest na łuku wklęsłowypukłym z rozglifionym wcięciem na środku, zamkniętym lekko wklęsłą ścianą z prostokątnym wejściem głównym. W lekko wklęsłych ścianach na osi drugiej i czwartej również prostokątne, nieco mniejsze wejścia boczne z półkolistymi nadświetlami. Elewacje wież płaskie, zmiękczone w przyziemiu ukośnie ustawionymi pilastrami ścinającymi narożniki. Kondygnacje fasady rozdziela szeroki pas pośredni pomiędzy dwoma gzymsami, z których dolny przerywany jest owalnymi oknami na osiach: pierwszej, drugiej, czwartej i piątej. W drugiej kondygnacji na wypukłościach ściany części środkowej ustawiono po dwie kolumny toskańskie, a na elewacji wież ustawiono narożnikowo analogiczne kolumny, stanowiące kontynuację pilastrów z pierwszej kondygnacji. W części środkowej na osi duże prostokątne okno, zamknięte od góry łukiem półkolistym nadwieszonym, a od dołu analogicznym - odwróconym. W wieżach duże, półkoliście zamknięte okna z tralkową balustradą. Na kolumnach drugiej kondygnacji wsparte są szerokie pasy belkowania z gzymsami koronującymi, odpowiednio gierowanymi. W partii środkowej nad belkowaniem malowniczy szczyt przerywany i odpowiednio gierowany - jego cofniętą środkową część wieńczy krzyż na dekoracyjnej podstawie. Wieże zwieńczone pełną attyką i przykryte dachami czterospadowymi o małym nachyleniu połaci. Elewacja zachodnia podzielona pionowo lizenami, których rozstaw odzwierciedla długość przęseł wnętrza. Lizeny wraz z cokołem i gzymsami koronującymi i kordonowym wydzielają po sześć prostokątnych płycin na ścianie nawy głównej i bocznej. W ścianie nawy bocznej, w trzeciej i piątej płycinie licząc od północy, dwa otwory okienne prostokątne, rozglifione, zamknięte od góry łukiem odcinkowym. Wyżej, w ścianie nawy głównej i prezbiterium, w każdej płycinie analogiczne, większe okno. Elewacja zachodnia wieży, opracowana identycznie, jak jej elewacja północna. Elewacja wschodnia opracowana podobnie, jak zachodnia. W elewacji nawy bocznej, ściana odpowiadająca pierwszej płycinie cofnięta uskokiem ok. 2,0 m, a w części odpowiadającej szóstej, przesłonięta szczytowo przylegającym budynkiem dawnych zabudowań klasztornych. W czwartej płycinie obramienie nieistniejącej tablicy lub zamurowanego otworu. Elewacja wieży w przyziemiu płaska, wydłużona schodkową skarpą od południa. W elewacji południowej wieży wejście do jej wnętrza. Opracowanie architektoniczne drugiej kondygnacji wieży analogiczne, jak w wieży zachodniej. Elewacja południowa zakrystii i prezbiterium dwukondygnacyjna, podzielona gzymsem kordonowym. W pionie dzielona lizenami na trzy części, z otworami okiennymi w częściach bocznych identycznymi, jak w elewacjach bocznych. W części środkowej - blenda. Nawy kościoła, prezbiterium, zakrystie oraz skarbce tynkowane, malowane w kolorze białym. Na sklepieniach prezbiterium i naw bocznych znajduje się polichromia z około 1725 r. przypisywana włoskiemu malarzowi Michelangelo Palloniemu, przedstawiająca sceny z życia św. Wojciecha. Polichromie na ścianach naw bocznych i filarach od strony nawy głównej zachowane są fragmentarycznie. Ołtarze późnobarokowe: drewniany ołtarz główny, projektowany przez Jakuba Fontanę, pochodzący z 1720 r., z późnobarokowym krzyżem, którego autorem jest prawdopodobnie Jan Jerzy Plersch oraz rzeźbami biskupów, ołtarz w nawie głównej przy tęczy z rzeźbą Matki Boskiej Łaskawej i figurami Salomona i Mojżesza oraz ołtarz św. Józefa Kalasancjusza (założyciela zakonu pijarów) z osiemnastowiecznym obrazem przedstawiającym wizję Świętego i z figurami Dawida i Jakuba z aniołem (przypuszcza się, że ołtarze te wykonane i zdobione zostały przez Jana Jerzego Plerscha), w nawie wschodniej z cudownym obrazem Matki Boskiej Szkaplerznej a w zachodniej z obrazami św. Wojciecha i św. Stanisława.

Obiekt dostępny przez cały rok, możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac. Jolanta Welc Jędrzejewska, OT NID w Łodzi, 03.07.2014 r.

Bibliografia

• Katalog Zabytków w Polsce. Województwo łódzkie, Jerzy Z. Łoziński (red.). Państwowy Instytut Sztuki, Warszawa 1954 r.
• Jernajczyk J., Łowicz. Kościół oo. Pijarów - studium historyczno-architektoniczne, PP PKZ O/Warszawa 1983 r.
• Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa ODZ w Warszawie autorstwa arch. Jolanty Welc Jędrzejewskiej.