Historia

Geneza kościoła św. Leonarda nie jest określona. Prawdopodobnie pochodzi z XV w., choć sugerując się wezwaniem kościoła niektórzy badacze datują go nawet na XII w. Pierwsza wzmianka o tym kościele pochodzi z 1520 r. w związku z ustanowieniem w 1520 r. przez arcybp. Jana Łaskiego przy świątyni fundacji wikariuszy wiejskich. Kościół św. Leonarda znajdował się na początku XVI wieku extra oppidum wraz z cmentarzem na którym chowano ubogich ludzi z całej parafii. Prawdopodobnie kościół wybudowany został po wyniesieniu kościoła parafialnego (dzisiejszej katedry) do rangi kolegiaty i zajęciu części jej cmentarza kościelnego przez domy kanoników. W XVI w. w kościele św. Leonarda miały odbywać się msze i nabożeństwa dla mieszkańców wsi należących do parafii kolegiackiej. Obok kościoła istniały: cmentarz, szpital, który pełnił funkcję przytułku, domu starców. Drewniany kościół pw. św. Leonarda spłonął w wielkim pożarze miasta w 1635 roku. Nowy, murowany kościół został ok. 1642 r. zbudowany fundacji Andrzeja Kazimierza Cebrowskiego (1580-1658), aptekarza i lekarza prymasowskiego, kronikarza miasta. Kościół zaczął w pełni na nowo funkcjonować około roku 1645. W latach 1712-1713 do kościoła, z fundacji Wojciecha Zimnego z Bobrownik, dobudowano drewnianą nawę, powiększając jego wnętrze. Istniejący do tej pory murowany kościół zaczął pełnić rolę prezbiterium przy dobudowanej nawie. Według opisu z 1780 r., kościół był wyposażony w trzy, a później w pięć ołtarzy oraz cały szereg obrazów, rzeźb, szat i naczyń liturgicznych. W 1742 r. utworzono przy kościele Instytut Dobroczynny i Naukowy św. Leonarda, który sprawował opiekę nad biednymi chłopcami, tzw. Bartoszkami. W 1812 r. Francuzi umieścili w nim skład żywności, a w 1831 r. kościół został zamieniony przez wojska rosyjskie na magazyn wojskowy. Budynek kościoła odnowiono w latach 1886-1887, następnie restaurowany i remontowany w latach 1906, 1909. Podczas I wojny światowej, w 1914 r., został dość poważnie zniszczony i zagospodarowany przez Niemców ponownie na składy wojskowe. Odnawiany po 1918 r. i po 1920 r., został zniszczony we wrześniu 1939 r., w czasie bitwy nad Bzurą. Spłonęła cześć drewniana (nawa) świątyni, wypalone zostało wnętrze i dach. Aby ocalić mury od rozbiórki przez Niemców, jeszcze podczas wojny część murowaną kościoła zabezpieczono oraz odbudowano jej dach. Obiekt był remontowany i restaurowany w latach 1964-1966 (w trakcie robót wymieniono więźbę dachową, stolarkę okienną i drzwiową, pokrycie dachu, wykonano tynki zewnętrzne i wewnętrzne, oczyszczono i uzupełniono dekorację stiukową na sklepieniu) i w 1992 r. W 2000 r. dokonano rozbudowy kościółka o zakrystię. Inicjatywa ta miała na celu przywrócenie mu XVII-wiecznej formy zabudowy. We wrześniu 1998 roku kościół św. Leonarda i św. Małgorzaty zyskał status kościoła akademickiego.

Opis

Kościół usytuowany w południowo-zachodniej części historycznego centrum miasta, orientowany, wzniesiony jest w stylu późnorenesansowym. Budynek kościoła o ścianach murowanych z cegły i rudy darniowej, otynkowany, założony jest na rzucie dwuprzęsłowego prostokąta zamkniętego półkoliście od wschodu. Od strony północnej, do pierwszego przęsła przylega zakrystia o rzucie nieregularnego czworoboku. Wnętrze kościoła przekryte sklepieniem kolebkowym z lunetami, ozdobionym częściowo zniszczoną geometryczną siatką stiukowych żeber odwołującą się do tradycji gotyku, wyodrębniających wieloboczne pola. Więźba dachowa drewniana, nowa. W nadprożu znajduje się tablica inskrypcyjna, informująca o fundatorze oraz o remontach kościołach. Dwuspadowy dach, kryty blachą, zwieńczony jest wieżyczką z latarnią i hełmem. Ściany zewnętrzne kościoła są opilastrowane i oszkarpowane. Fasada jednoosiowa, zwieńczona trójkątnym szczytem z dwoma oknami, podzielonym trzema lizenami ze sterczynkami, ujęta w dwie schodkowe szkarpy, ze śladami zamurowanego otworu tęczowego. Na osi półkoliście zamknięte wejście w prostokątnym obramowaniu górą zamkniętym profilowanym gzymsem. Nad wejściem okrągłe okno. Elewacje północna i południowa z cokołem - każda podzielona trzema pilastrami i opięta trzema schodkowymi szkarpami - zwieńczone profilowanym gzymsem obiegającym także elewację wschodnią. W elewacji południowej dwa wysokie okna zamknięte półkoliście, elewacja północna bez okien. W elewacji południowej usytuowane dwa okna półkoliście zamknięte, pomiędzy którymi umieszczona jest blenda okienna. Na ścianie świątyni zawieszona jest pamiątkowa tablica z napisem o treści : "D.O.M. kościół św. Leonarda i św. Małgorzaty fundacji Andrzeja Cebrowskiego z 1635 r. Spalony we wrześniu 1939 r. odrestaurowany staraniem ks. Prałata Józefa Wieteski z ofiar parafian Kolegiaty w 1965 r. na uczczenie 1000-lecia Chrztu Polski".

Obiekt dostępny przez cały rok, możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac. Jolanta Welc Jędrzejewska, OT NID w Łodzi, 15.07.2014 r.