Wzniesiony przy udziale ks. Jana Wojsławskiego, budowniczego kilku późnogotyckich świątyń na tych terenach. Skarbnica sztuki sepulkralnej, m.in. jedynych w województwie nagrobków renesansowych. Zachowało się w nim również cenne wyposażenie wnętrza z XVI-XVIII w.

Historia

Budowa kościoła rozpoczęta w 1504 r. z inicjatywy Anny, księżnej mazowieckiej, żony Konrada III, a kontynuowana przez jej synów Stanisława i Janusza, od 1519 r. pod kierunkiem proboszcza Jana Wojsławskiego. Ukończona w 1526 r., rok wcześniej konsekracja i przeniesienie nabożeństwa ze starszego kościoła tzw. Rozesłańców. W l. 1691-1692 kościół poddano barokizacji wg projektu Simone Giuseppe Belottiego, polegającej na przebudowie dwóch szczytów zamykających korpus nawowy od wsch. i zach., podniesieniu murów prezbiterium i obniżeniu dachów. W 1819 r. kościół został zamknięty z powodu złego stanu zachowania, ale udostępniono go ponownie po przeprowadzeniu podstawowych remontów. W 1884 r. dobudowano pd. zakrystię i zamurowano wejście w dzwonnicy. W 1925 r. kościołowi nadano rangę katedry. W l. 1932-1934 przeprowadzono przebudowę pod kierunkiem arch. Stefana Cybichowskiego, wówczas m.in. dobudowano piętro nad zakrystią pd. oraz przeniesiono nagrobki z prezbiterium i kaplicy Różańcowej do naw bocznych. W 1939 r. bomba uszkodziła pd. zakrystię i część nawy bocznej. Prace remontowe przeprowadzono w 1940 i 1947 r. oraz w l. 1953-1958, kiedy to miała miejsce częściowa regotyzacja świątyni wg projektu Władysława Paszkowskiego.

Opis

Kościół usytuowany w centrum miasta, na terenie cmentarza przykościelnego. Orientowany. Późnogotycki.

Trójnawowa pseudobazylika. Korpus nawowy pięcioprzęsłowy połączony z dwuprzęsłowym, zamkniętym trójbocznie prezbiterium o szerokości nawy głównej. Prezbiterium skomunikowane od pn. z dwukondygnacyjną zakrystią, pierwotnie mieszczącą na piętrze lożę kolatorską oraz dwukondygnacyjną, bezstylową zakrystią od pd. Do elewacji pn. nawy bocznej przybudowana trójkondygnacyjna dzwonnica z kaplicą (dawną kruchtą) w przyziemiu. Do pd. nawy bocznej przylega kaplica Różańcowa (pierwotnie kaplica grobowa rodziny Modliszewskich). Nawa główna i dzwonnica kryte dachami dwuspadowymi, prezbiterium pięciospadowym, nawy boczne, kaplica i zakrystie pulpitowymi. Nad łukiem tęczowym niska sygnaturka.

Murowany z cegły, elewacje nietynkowane (za wyjątkiem szczytów, blend i fryzów), zdobione cegłą zendrówką ułożoną we wzory rombowe i szachownicowe. Dachy kryte dachówką.

Elewacje opięte szkarpami schodkowymi, najbardziej wydatnymi na fasadzie i narożach dzwonnicy. Otwory okienne rozglifione, otoczone tynkowanymi blendami, w kształcie przeważnie prostokąta zamkniętego łukiem ostrym, ale również okrągłe, prostokątne i zamknięte łukiem pełnym. Portale z archiwoltami, zamknięte łukiem ostrym. Blendy zamknięte półkoliście oraz podwójnymi łukami, tynkowane. Fasada zwieńczona parawanowym, barokowym szczytem z naczółkiem, ujętym wolutami, podzielonym pilastrami toskańskimi. Boczne elewacje naw obwiedzione profilowanym gzymsem koronującym; między oknami wgłębny pas tynkowanego muru. Elewacje prezbiterium podniesione o barokowy fryz z podwójnymi pilastrami w narożach. Elewacje dzwonnicy podzielone na trzy kondygnacje wgłębnymi pasami. W drugiej i trzeciej kondygnacji rzędy arkadowych blend ostrołukowych (przenikających się w drugiej kondygnacji). Od pn. i pd. szczyty: pd. schodkowy, ze sterczynami; pd. manierystyczny, o falistym wykroju, tynkowany, zdobiony blendami. Wnętrze podzielone na trzy nawy rzędami ostrołukowych arkad na czworobocznych filarach ozdobionych uskokowo potraktowanymi lizenami. Sklepienia gwiaździsto-sieciowe o ceglanych żebrach (nawa główna, prezbiterium, kaplica w dzwonnicy), gwiaździste (w przęśle zach. nawy pd.) i kryształowe (nawy boczne i kaplica Różańcowa). Chór muzyczny barokowy, w formie balkonu wspartego na trzech filarach.

Wyposażenie: manierystyczne (XVII w.) i barokowe (XVIII w.) nastawy ołtarzowe, takaż chrzcielnica oraz ambona. Bardzo cenne nagrobki: późnogotycka płyta ks. Jana Wojsławskiego z poł. XVI w., renesansowe nagrobki przyścienne - trzy rodziny Modliszewskich (k. XVI w.), Mikołaja Troszyńskiego (k. XVI w.) i Nikodema Kossakowskiego (z elementami wczesnobarokowymi, 1611).

Zabytek dostępny.

Oprac. Aneta Kułak, OT NID Białystok, 07-11-2014 r.