Połączenie cech stylistycznych architektury romańskiej z rozmachem i wielkością świątyni czyni z niej przykład jednego z najpiękniejszych kościołów protestanckich w Polsce. Surowość i powaga dekoracji i wyposażenia wnętrz także podkreśla jego rangę. We wnętrzach na uwagę zasługują polichromie, kamienny ołtarz, ławki dla wiernych, czarno- jasnoszara posadzka ułożona z kafli w układzie geometrycznym, prospekt organowy, kinkiety oraz ogromy, wielopoziomowy żyrandol wiszący w centralnej części.

Historia

Wstępne działania zmierzające do budowy trzeciego ewangelicko-augsburskiego kościoła w Łodzi rozpoczęto w 1900 r., kiedy podzielono parafię św. Jana tak, aby w nowej parafii zlokalizowanej w południowej części miasta mógł powstać nowy kościół pod wezwaniem św. Mateusza. Na przełomie XIX i XX w. miasto zamieszkiwało około 80 tysięcy ewangelików i dwie istniejące parafie nie były w stanie zaspokoić odpowiedniej posługi duszpasterskiej. Rosnąca liczba ludności protestanckiej zmusiła władze kościelne do działania w sprawie zakupu odpowiedniego terenu i zamówienia projektu świątyni. W 1901 r. powołano komitet budowy kościoła, w skład którego wchodzili m.in. E. Herbst, J. Kindreman i E. Geyer. Początkowo chciano zakupić plac w pobliżu Górnego Rynku, ostatecznie jednak, w 1904 roku zakupiono działkę przy ul. Piotrkowskiej 279/281. Sporządzenie projektu powierzono Johannesowi Wende. W 1908 r. zadecydowano o budowie większej, niż wcześniej planowano, świątyni i projekt przesłano do oceny berlińskiemu architektowi F. Schwechtenowi. Przekształcono go zgodnie z jego sugestiami i w 1910 r. rozpoczęto budowę od postawienia kaplicy konfirmacyjnej usytuowanej od strony zachodniej. Prace przerwał wybuch I wojny światowej. Ukończono je w wolnej Polsce, w 1928 r., a w listopadzie tego samego roku budowlę poświęcono. Kościół św. Mateusza to jedyna świątynia ewangelicko-augsburska, która nie została po drugiej wojnie światowej przekazana kościołowi katolickiemu przez państwo.

Opis

Regularna bryła posadowiona na rzucie krzyża greckiego stanowi wyraźną dominantę wysokościową u zbiegu ulic Piotrkowskiej i Czerwonej. Na osi elewacji frontowej usytuowano strzelistą, dwukondygnacyjną wieżę na planie kwadratu w partii przyziemia, który wyżej przechodzi w ośmiobok przekryty smukłym hełmem iglicowym pokrytym arkuszami blachy ułożonymi romboidalnie. Całość wieńczy stalowy krzyż umieszczony na kuli. Niższą kondygnację zdobią w narożach ośmioboczne wieżyczki z hełmami stożkowymi. Korpus i transept przykrywają wysokie dwuspadowe dachy pokryte dachówką, podobnie jak wieżyczki narożne. Wszystkie elewacje zaakcentowano płytkim boniowaniem. W partii przyziemia zastosowano masywny cokół. Prostokątne otwory drzwiowe, poza drzwiami frontowymi, zaopatrzono w półkoliste nadświetla. Trójkątnie zwieńczony portal wejściowy został wysunięty przed lico muru. Wypełniony został tympanonem z okulusem i płaskorzeźbionymi figurami adorujących aniołów, w górnej części okolonej głęboką, uskokową archiwoltą, której poszczególne profile zdobią misterne plecionki. Drzwi wejściowe flankują po cztery delikatne kolumienki z ozdobnymi kapitelami. Układ kolumn odpowiada głębokości portalu: trzy ustawione są jedna za drugą w głębi, a frontowa oddzielona została pionowym zygzakowym ornamentem. Ponad kapitelami kolumienek biegnie kamienny fryz o ornamentyce esowato wygiętych form roślinnych. Po bokach znajdują się dwa mniejsze wejścia. Portale boczne są proste, zakończone płaską archiwoltą wspartą na podwójnych kolumienkach. Podziały poziome elewacji, poza wymienionym cokołem, wyznacza gzyms kordonowy dzielący je na dwie kondygnacje. W dolne zastosowano bliźniacze otwory okienne- biforia, w centralnej części transeptu triforium podzielone niewielkimi kolumienkami o kapitelach kostkowych i zamknięte od góry wąską opaską z ornamentem ząbkowym. Wyższa kondygnacja podzielona została za pomocą wąskich lizen na prostokątne, smukłe pola od góry wykończone fryzem arkadkowym i przeprute wysokimi oknami zakończonymi w górnej części opaskami i ujętymi po bokach kolumienkami ustawionymi w ościeżach. W elewacji głównej, nad wejściem do kościoła znajduje się duża arkadowa nisza wypełniona rozetą. Trójkątne zamknięcie szczytu wykończono od góry fryzem arkadowym. Dwie ogromne rozety w archiwoltach znajdują się w trójkątnie zwieńczonych ścianach szczytowych transeptu, które podobnie do frontowego także wieńczą fryzy arkadowe. Wieża w kondygnacji nad kruchtą posiada trzy tarcze zegarowe (poza stroną zachodnią). W górnej kondygnacji ponad narożnymi wieżyczkami elewacje zaakcentowano arkadowymi przepruciami z biforiami podzielonymi kolumienkami. Pola pod łukami arkad zajmują okulusy. Od strony wschodniej, zachodniej, północnej i południowej arkady poprzedzają płytkie balkony z masywnymi balustradami. Narożniki ośmioboku akcentują delikatne, smukłe półkolumny z ozdobnymi kapitelami. Kondygnację tę wieńczy fryz arkadowy i uskokowy gzyms ozdobiony konsolą w każdym załamaniu ośmioboku. Ponad gzymsem znajdują się trójkątne szczyty z triforiami. W hełmie wieży znajdują się niewielkie trójkątne okna. Mieszcząca się od strony zachodniej kaplica konfirmacyjna posiada analogiczne do pozostałych elewacji dekoracje w postaci trójkątnego szczytu z fryzem arkadowym i dużą rozetą. W najniższej części znajdują się szerokie półkoliste okna. Okna klatki schodowej są prostokątne. Otwór drzwiowy okala opaska. Układ wnętrz podyktowany został zaprojektowanym rzutem krzyża greckiego, z wyraźnie wyodrębnioną częścią centralną, prezbiterialną i wnętrzami ramion transeptu mieszącymi charakterystyczne dla kościołów protestanckich empory, wsparte na masywnych kolumnach o przekroju czwórliści, które ozdobiono polichromią imitującą powierzchnię marmurową. W narożnikach i na ścianach transeptu zastosowano boniowanie układające się we wzór pasowy. Posadzki w części centralnej i pod emporami, wyłożono jasnoszaro-czarnymi płytami w układzie szachownicowym. Posadzkę prezbiterium wyłożono białymi płytkami, w kaplicy konfirmacyjnej lastriko, zaś podłogi empor wykończono deskami. Schody o konstrukcji betonowej z lastrikowymi stopniami mieszczą się w klatkach schodowych przy prezbiterium i kruchcie. Na wieżę prowadzą drewniane stopnie, zaś na empory schody murowane, kręte. Sklepienia kościoła są zróżnicowane. Nad częścią centralną wznosi się kopuła przekryta sklepieniem gwiaździstym, w kaplicy konfirmacyjnej, nad nawami bocznymi, kruchtami i pod emporami zastosowano sklepienia krzyżowe i krzyżowo- żebrowe. Naroża części centralnej ozdobione zostały polichromiami roślinno- geometrycznymi ze złoceniami. Wyżej widnieją popiersia czterech ewangelistów w medalionach. Podobne roślinno- geometryczne polichromie zastosowano na łuku tęczowym. Ściany wyraźnie wyodrębnionego kilkoma stopniami podwyższenia prezbiterium, w niższej partii pokrywa malowane boniowanie, powyżej w części absydialnej namalowano sceny Ukrzyżowania i Zdjęcia z Krzyża. Polichromie wykonał Julius Hornung według projektu Roberta Lamba. Ponad przedstawieniami znajdują się okrągłe otwory okienne wypełnione witrażami. Wnętrze prezbiterium zajmuje kamienny ołtarz, którego frontową część zajmuje płaskorzeźbione przedstawienie Chrystusa w Ogrójcu, w otoczeniu klęczących aniołów. Po bokach prezbiterium usytuowane są nisze oddzielone kamiennymi balustradami, a nad nimi znajdują się niewielkie, półkoliste balkony z balustradami podobnymi do tych na emporach: pokryte ornamentami roślinnymi zamkniętymi w prostokątnych polach oddzielonych od siebie niewielkimi kolumienkami. Na uwagę zasługuje także ambona z reliefowymi przedstawieniami na balustradzie i elementami marmurowymi. Obydwie prace wykonała firma Jaeger und Minikel według projektu architekta P. Senssa. Marmurowa chrzcielnica pochodzi z pracowni znanego łódzkiego kamieniarza Antoniego Urbanowskiego. Wiszący w części centralnej ogromny żyrandol, wykonany z wielu poziomów mosiężnych obręczy podtrzymujących liczne okrągłe klosze, nadaje wnętrzu uroczysty i reprezentacyjny charakter. Wśród elementów wyposażenia wnętrz uwagę zwracają ogromne witraże rozetowe i okulusy w prezbiterium. Wykonała je w 1923 r. firma Adolpha Seilera z Wrocławia. Na każdym z nich widnieją informacje o fundatorach. Witraże z kruchty pochodzą z pracowni Mocznay ze Zbąszyna. Kościół św. Mateusza ze względu na ukształtowanie, zastosowane detale architektoniczne i wystrój wnętrz, znajduje się w ścisłej czołówce najbardziej reprezentacyjnych świątyń w Polsce. Jest obecnie jedynym kościołem ewangelicko- augsburskim na terenie miasta. W ostatnich latach prowadzone są prace renowacyjne w obrębie części zewnętrznej i wewnątrz kościoła.

Obiekt dostępny po wcześniejszym umówieniu zwiedzania w kancelarii parafialnej. W kościele organizowane są bezpłatne koncerty muzyczne.

Oprac. Patrycja Podgarbi OT NID w Łodzi, 27.10.2014 r.