O istotnej wartości zabytkowej dworu na tle regionu, oprócz XVII-wiecznej, nieznacznie przekształconej formy i charakteru, świadczy przede wszystkim sprzężenie z fortyfikacjami z 2. połowy XVII w., ocalałymi do dziś w formie okazałych wałów ziemnych czterech narożnych bastionów i dwóch kurtyn, częściowo splantowanych najprawdopodobniej na początku XIX w. 

Historia

Istniejące, powstałe w miejscu wcześniejszego drewnianego dworu założenie powstało na przełomie lat 20. i 30. XVII w. z przeznaczeniem na ośrodek administracji dóbr Państwa Łodygowickiego, należących do kasztelana krakowskiego Jerzego Zbaraskiego. Jeszcze przed ukończeniem budowy majątek stał się własnością kasztelana krakowskiego Stanisława Warszyckiego, który kontynuował budowę dworu, a w 1673 r. wzniósł w jego otoczeniu fortyfikacje bastionowe, z których do dziś zachowały się okazałe wały ziemne czterech narożnych bastionów i dwóch kurtyn oraz pozostałości fosy. Budowa fortyfikacji była ostatnim etapem przypadającego na XVII w. kształtowania zespołu, złożonego ostatecznie z usytuowanego mniej więcej w środku dworu, poprzedzonego od południa obszernym podjazdem z umieszczoną na osi bramą, sąsiadującego z dwukwaterowym ogrodem od południowego zachodu oraz zabudową gospodarczą od północnego wschodu. Same fortyfikacje przestały odgrywać swoją rolę już pod koniec XVIII w., o czym świadczyło założenie w zachodnich bastionach aneksów ogrodowych w duchu rozwiązań krajobrazowych, przypuszczalnie na przełomie XVIII i XIX w. Kolejne większe przekształcenia zespołu, polegające na przebudowie dworu w stylu neogotyckim, częściowym splantowaniu wałów ziemnych i założeniu parku krajobrazowego, przypadły na 2. połowę XIX w., tj. czasy Klementyny de Weber Primavesi. Zmieniono wówczas m.in. wystrój zewnętrzny dworu, wprowadzając w zwieńczeniu ryzalitu frontowego neogotycką attykę z narożnymi wieżyczkami oraz ostrołukowe obramienia okienne, a także dobudowując okazały, arkadowy portyk od frontu oraz ryzality na latryny przy elewacjach bocznych. W okresie powojennym, po znacjonalizowaniu majątku, dwór stał się siedzibą miejscowej Szkoły Rolniczej, natomiast znajdujące się za nim dawne zabudowania gospodarcze zostały całkowicie przekształcone i zaadaptowane na zaplecze szkoły. W 2014 r. w budynku dworu przeprowadzono kompleksowy remont połączony z działaniami renowacyjnymi i konserwatorskimi. Zakres działań wiązał się m.in. wprowadzeniem izolacji przeciwwilgociowej oraz częściową wymianą zniszczonych zewnętrznych tynków, jak również remontem konstrukcji i poszycia dachu. Dużą wagę przywiązywano przy tym do starannego zabezpieczenia bądź odtworzenia historycznych elementów budynku wg pierwowzorów, w tym glazurowanej dachówki, tynków zewnętrznych, stolarki okiennej i drzwiowej czy detalu architektonicznego. Koncepcja prac we wnętrzu budynku podporządkowana została maksymalnemu poszanowaniu zastanej substancji zabytkowej. W ramach prac m.in. zabezpieczono belkowy strop na piętrze, zdemontowano większość wprowadzonych w okresie powojennym posadzek gresowych i drewnianych parkietów, zabezpieczono i wyeksponowano ocalałe w kilku pomieszczeniach autentyczne dębowe mozaiki, XIX-wieczną ozdobną posadzkę z lastryko w holu wejściowym, jak również starannie wkomponowano we współczesną posadzkę na korytarzach całość ozdobnej terakoty z XIX w. Ponadto zabezpieczono i odnowiono historyczną stolarkę drzwiową oraz nielicznie zachowane okiennice wewnętrzne. Pracom konserwatorskim poddano ponadto kilka ocalałych, XVII-w. portali i ościeży z piaskowca, schody główne, jak również wszystkie zachowane XIX-wieczne kominki i piece. Ocalałe na terenie parku, częściowo splantowane wały są pozostałością po nowożytnych fortyfikacjach, rozlokowanych na rzucie zbliżonym do kwadratu, utworzonych z wałów ziemnych oszkarpowanych od zewnątrz murem i otoczonych fosą. Do chwili obecnej zachowała się kurtyna północno-wschodnia wraz z przylegającym do niej bastionem północnym i wschodnim, bastion zachodni z pozostałością kurtyny północno-zachodniej, fragment kurtyny południowo-wschodniej i bastion południowy oraz ślady fos, czytelne przede wszystkim od strony południowo-zachodniej.

Opis

Zespół znajduje się w południowo-wschodniej części Łodygowic, u zbiegu ulicy Jadwigi i Podzamcze, na południowy-zachód od potoku Żylica, w niewielkim oddaleniu od drewnianego kościoła parafialnego pw. śś. Szymona i Judy Tadeusza. Dwór usytuowany jest w głębi niewielkiego parku krajobrazowego, którego zewnętrzne granice wyznacza przebieg wałów ziemnych, będących pozostałością nowożytnych fortyfikacji. Jest to obiekt murowany z kamienia, tynkowany, wzniesiony na rzucie wydłużonego prostokąta z krótkim skrzydłem północnym. Charakteryzuje się typową, przysadzistą, podpiwniczoną, piętrową, symetryczną bryłą krytą wysokim dachem czterospadowym, urozmaiconą osiowo rozmieszczonymi, nieznacznymi ryzalitami oraz okazałym, neogotyckim portykiem z tarasem od frontu. Wnętrze budynku podporządkowane jest XVII-w., dwutraktowemu, symetrycznemu, amfiladowemu układowi z obszerną sienią i reprezentacyjną klatką schodową. W przyziemiu środkowej części budynku usytuowana jest obszerna sień wejściowa z ulokowaną na osi reprezentacyjną, jednobiegową w części dolnej i dwubiegową w części górnej klatką schodową na piętro. Po bokach sieni zgrupowano po cztery izby, w tym cztery po stronie wschodniej nakryte historycznymi sklepieniami kolebkowymi z lunetami. Rozplanowanie wnętrza w skrzydle północnym ma charakter wtórny i mieści m.in. drugą klatkę schodową na piętro. Układ wnętrz na wysokości piętra zasadniczo powtarza schemat rozplanowania w przyziemiu. W środkowej części traktu północnego mieści się obszerny korytarz skomunikowany z górnymi biegami schodów, obiegający z trzech stron wspomnianą klatkę schodową i otwarty na nią arkadowo. Północna część korytarza i klatki schodowa zamknięta jest od góry świetlikiem. Do czasów współczesnych zachowała się część elementów wyposażenia i wystroju z poszczególnych etapów przekształcania obiektu, w tym m.in. późnorenesansowe, kamienne portale, a także XIX-wieczna stolarka drzwiowa, podłogi, witraże oraz kominki. Poszczególne elewacje dworu charakteryzują się nieznacznym zeszkarpowaniem, dość regularną kompozycją i oszczędnym zastosowaniem wystroju architektonicznego, złożonego przede wszystkim z neogotyckich obramieni okiennych, schodkowych zwieńczeń szczytów czy nielicznych fryzów. Najokazalej rozwiązana została kompozycja fasady skierowanej ku południowemu zachodowi. Ulokowane w ryzalicie, reprezentacyjne wejście do dworu, ujęte kamiennym, ostrołukowym portalem flankowanym parą analogicznych otworów okiennych, zaakcentowano ulokowanym pośrodku, trójosiowym, arkadowym portykiem zwieńczonym kamienno-ceramiczną balustradą wypełnioną kształtkami w formie gotyckiego czteroliścia. Górna partia ryzalitu zaakcentowana została ponadto wprowadzeniem trzech otworów okiennych zamkniętych łukiem dwuramiennym oraz bogatym wystrojem schodkowego szczytu, ujętego dwiema podwieszonymi wieżyczkami. Na elewacji tylnej i narożnikach usytuowanego od północy ryzalitu zachowały się pozostałości dekoracji sgraffitowej z motywem kwadratowych bonii wypełnionych rautami.

Zabytek dostępny dla zwiedzających. W obiekcie mieści się m.in. Izba Tradycji.

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 19.03.2015 r.

Bibliografia

• A. Gruszecki, Bastionowe zamki w Małopolsce. Warszawa 1962, s. 186-225.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. I: Województwo krakowskie, z. 15: Powiat żywiecki, J. Szablowski (red.), Warszawa 1951, s. 10.
• Zabytki sztuki w Polsce. Inwentarz topograficzny, T. III: Powiat żywiecki, województwo krakowskie, oprac. J. Szablowski, Warszawa 1948, s. 114-118.