Stanowi unikatowy element w krajobrazie Padołu Zamojskiego.

Historia

Cmentarzysko kurhanowe na terenie dzisiejszej wsi Lipsko Polesie funkcjonowało we wczesnym średniowieczu, kurhany grupy południowej w VII - VIII w., kurhany grupy północnej w X w. Stanowi część kompleksu osadniczego, w skład którego wchodziły, oprócz cmentarzyska, osady otwarte i grodzisko (całkowicie zniszczone w okresie po II wojnie światowej).

Opis

Usytuowanie zabytku

Cmentarzysko kurhanowe jest położone na kulminacji wzniesienia 268 m n.p.m., ciągnącego się w kierunku południowy wschód-północny zachód, ok. 300 m w linii prostej na zachód od jednego ze źródeł rzeki Topornicy i kaplicy św. Romana, miejsca lokalnego kultu świętego, w pobliżu zabudowań wsi, na polu ornym i ugorze wchodzących w skład prywatnych działek gruntowych.

Opis stanowiska

Spośród ok. 70 kurhanów zidentyfikowanych na cmentarzysku w 1922 r., do chwili obecnej zachowało się 24-25 kopców na powierzchni 12570 m2 objętej ochroną konserwatorską i wyłączonej z upraw rolnych. Średnia wysokość kopców wynosi 20-50 cm, kilka z nich zaznacza swoją obecność jedynie w postaci lekkiego wybrzuszenia terenowego o wysokości 10-30 cm. Są to mogiły zawierające pochówki ciałopalne z okresu wczesnego średniowiecza.

Dzieje stanowiska

Cmentarzysko kurhanowe zostało odkryte w 1921 r. przez Michała Drewkę. W 1922 r., w chwili rozpoczęcia pierwszych prac wykopaliskowych, cmentarzysko liczyło około 70 kurhanów położonych w lesie Ordynacji Zamojskiej. Wówczas stan zachowania kopców był bardzo dobry. Ich nasypy posiadały wysokość ok. 1 m, a w kilku przypadkach ok. 2 m. Gęstość obiektów była bardzo duża - przeważnie kopce stykały się niemal ze sobą. Zlokalizowane były w 2 grupach: południowej (co najmniej 52 kurhany) i północnej (co najmniej 12 kurhanów). W 1950 r., kiedy wykonano plan sytuacyjno-wysokościowy, stanowisko składało się z ok. 60 kopców ziemnych o wysokości 30-100 cm, kolistej lub rzadziej owalnej podstawie. Największy kurhan, owalny, miał wys. 2 m i wymiary 12 X 22 m. Na przełomie lat 60-tych i 70-tych XX w. niwelacji uległy nasypy 32 kopców, rozorane, gdyż po wojnie ziemię ordynacką rozparcelowano, drzewa wykarczowano, a teren cmentarzyska zajęto pod uprawę. Do rejestru zabytków w 1968 r. wpisano zachowaną część cmentarzyska o powierzchni 29.475 m2 liczącą 28 kurhanów o różnym stopniu zachowania. Zasadniczo wysokość ich nasypów wynosiła około 20-50 cm, a średnice u podstawy od 3 do 9 m. Obecnie czytelnych jest około 24-25 kurhanów, które wyłączone są z upraw rolnych i stanowią nieużytek.

Stan i wyniki badań archeologicznych

Badania wykopaliskowe na stanowisku prowadził w latach 1922-23 i 1952-1956 Michał Drewko z ramienia Państwowego Muzeum Acheologicznego w Warszawie.

Plan sytuacyjno-wysokościowy stanowiska wykonał w 1950 r. Stanisław Miłoszewski.

Badania powierzchniowe Archeologicznego Zdjęcia Polski na stanowisku przeprowadził w 1997 r. Jerzy Kuśnierz.

W trakcie sześciu sezonów prac wykopaliskowych przebadano co najmniej 38 mogił. Badania ujawniły funkcjonowanie cmentarzyska ciałopalnego popielnicowego. Według wynikow badań, kurhany grupy północnej były koliste, dość jednolitych rozmiarów (średnio ok. 5-6 m), wys. ok. 0,5 m (w 1922 r.) i 0,1-0,2 m (w 1952 r.), dookoła kurhanów zaznaczał się rów przykurhanowy. Na powierzchni pierwotnego humusu znajdowano ok. 20 cm pokład czystej, niehumusowej ziemi, na tej podsypce zaś warstewkę spalenizny, czasem (w badaniach z 1922-1923 r.) duże bryły zwęglonego drewna sosnowego na intensywnie przepalonym gruncie, barwy czerwonawej. W nasypie natrafiono na przepalone kości ludzkie (m.in. zęby) oraz fragmenty naczyń glinianych (te ostatnie zalegały przeważnie na obrzeżach kurhanów). Kurhany grupy północnej posiadały zatem silniej zaznaczoną warstwę ciałopalną i liczniejsze w niej kości ludzkie. Ceramika z kopców miała bardziej zaawansowany charakter od naczyń z kurhanów grupy południowej. Przeważały okazy silnie obtaczane, barwy szarej i brunatnej, z gliny o dużej domieszce schudzającej, z ornamentem żłobków poziomych lub linii falistych.

Kurhany grupy południowej wykazywały większe zróżnicowanie pod względem formy oraz rozmiarów (koliste i ok. 20% owalnych, z reguły większych). Budowa kurhanów grupy południowej zbliżona była do obiektów grupy północnej. Posiadały jednak w swoim wnętrzu słabo widoczne ślady warstwy ciałopalnej, nieliczne i drobne fragmenty ceramiki. Na poziomie próchnicy pierwotnej znajdowała się 10-20 cm warstewka podsypki z czystego lessu, na niej zaś, w centrum kopca, widoczne były ślady warstwy ciałopalenia, średnicy zazwyczaj od 1,50 do 3,60 m. Grunt pod warstwą spalenizny nie wykazywał wyraźnych śladów przepalenia, natomiast cienki pokład gliny zalegający bezpośrednio nad spalenizną był silnie sceglony. Warstwa ciałopalenia i przepalona glina nad nią posiadały zazwyczaj miąższość 10-15 cm. Ponad i w pobliżu warstwy ciałopalenia znajdowano drobne okruchy przepalonych kości. Przy sypaniu kopca brano ziemię przeważnie z jednej strony, tej, od której zbocza kurhanów posiadały zwykle łagodniejsze nachylenie stoku. Od opisanej typowej konstrukcji wnętrza odbiegały niektóre mogiły: kurhan bez nr (badany w latach 1922-23), nr 25, nr 27, 35, nr 44, nr 45, nr 52, nr 56, nr 58, nr 59, nr 60, nr 63, nr 64, nr 65, nr 67. Na uwagę ze względu na konstrukcję i pozyskane zabytki zasługuje przebadany w 1953 r. kurhan nr 35 (według numeracji M. Drewko), największy i najlepiej zachowany kopiec na cmentarzysku, położony w północnej części głównego, kolistego skupienia mogił. Posiadał kształt owalny o wymiarach podstawy 24,5 x 12,50 m i wysokości 1,80 m. Według badań, zarys podstawy kopca był pierwotnie mniejszy i wynosił 22,5 x 10 m. Dookoła nasypu znajdował się rów przykurhanowy. W centralnej części kurhanu, na głęb. 40 cm poniżej dawnej powierzchni terenu wydrążona była jama o dług. 3,20 m, do której od strony zachodniej wiodło powolne obniżenie o dł. 1,60 m. Na dnie jamy znajdowało się skupisko 60 niewielkich kamieni i kilkanaście luźno rozrzuconych. Na kamieniach i nad nimi zalegały grudy przepalonej gliny i nieliczne węgielki drzewne, natomiast w części północno-zachodniej jamy zalegała ziemia popielato-szara, prawdopodobnie pozostałość popieliska. Drobne ułamki przepalonych kości ludzkich i zwierzęcych były bardzo rzadkie, podobnie jak ułamki ceramiki naczyniowej (naczynia ofiarne?). Ponad wypełniskiem jamy zalegały warstwy gliny calcowej, w których był młodszy wkop - jama o dł. 6,20 i szer. ok. 3 m. Dno jamy wypełniała warstwa grud przepalonej gliny z ciemnobrązową ziemią i nielicznymi węgielkami o grubości 5-12 cm. Główna masa materiału zabytkowego znajdowała się w spływach, zsuniętych z grzbietu kurhanu (ślady popielnic ustawionych na szczycie kurhanu). Inne, oprócz fragmentów glinianych popielnic, zabytki ruchome zabrane w trakcie badań kurhanu to żelazna ostroga, grot strzały, fragment żelaznego nożyka i pojedynczy czerwony paciorek.

Zabytek dostępny.

Oprac. Ewa Prusicka, OT NID Lublin, 02.04.2015 r.