poł. XVI w.

Historia

Miasto powstało w 1580 r. w okresie pomiary włócznej, która nadała mu specyficzny układ. Miasta pomiary włócznej wykorzystując dawny tradycyjny schemat gotycki, wnosiły też nowe elementy kompozycji renesansowych. W odróżnieniu od układów średniowiecznych, pasma bloków z podwójnymi rzędami działek były bardzo długie i stanowiły podstawę pasmowego układu z prostolinijną siatką ulic. Rynek miał znaczne rozmiary. Renesansowy charakter miasteczek pomiary włócznej wyrażony został też w sferze programowania funkcjonalno-przestrzennego oraz zasad rozmierzania planów. Charakterystyczne było zintegrowane projektowanie miast z planowaniem ich użytków rolnych i ogrodów. Na obrzeżu strefy zabudowy tworzono obszerne i starannie zaprojektowane dzielnice ogrodowe, a dalej pola mieszczan. Było to wyrazem humanistycznego zwrotu ku naturze. Nie przewidywano funkcji obronnych - działki siedliskowe były większe, a ulice szersze. W projektowaniu wykorzystano plan typowej ulicówki - domy ustawiono szczytami po obu stronach ulicy. Głębokie działki oprócz domostwa mieściły zabudowania gospodarcze i ogrody. Wskazuje to na wspólną genezę miast i wsi okresu pomiary włócznej. Układ miasta przetrwał do naszych czasów w stanie praktycznie niezmienionym. Pierwotnie kościół katolicki (1582 r.) wraz z zabudowaniami plebańskimi zlokalizowany był na południowy wschód od rynku, między dzisiejszymi ulicami Nowodworską i Szkolną, a więc w miejscu obecnie zajmowanym przez szkołę i Kopiec Wolności usypany w okresie międzywojennym. Cerkiew obrządku wschodniego (1582 r.) pierwotnie zlokalizowana była przy obecnej ulicy Stefana Batorego, w rejonie dzisiejszego basenu kąpielowego, przy wjeździe z Dąbrowy Białostockiej do miasta. Bóżnica żydowska usytuowana była na krańcu miasta w jego północno-wschodniej części, przy skrzyżowaniu przedłużenia dzisiejszej ulicy Grodzieńskiej z ulicą Pustą. Zabudowa w większości drewniana uległa zniszczeniu w połowie XVII w. Po 1875 r. kościół katolicki i cerkiew unicka uległy likwidacji a następnie dokonano ich rozbiórki. W 1880 r. wybudowano murowaną cerkiew prawosławną w środku rynku miasta. Po 1905 r. wzniesiono obecny, murowany, neogotycki kościół katolicki, w rogu ulic Kościelnej i Zakościelnej. W okresie międzywojennym cerkiew rozebrano. Podczas II wojny światowej zabudowa miasta została zniszczona w 70%. Zburzono też XIX wieczną drewnianą bóżnicę.

Opis

Miasto ma kształt prostokąta ułożonego dłuższym bokiem wzdłuż osi wschód-zachód, zwróconym w kierunku rzeki Biebrzy. Cechuje je, bardzo duży rynek (200m x 200m) oraz kilkanaście ulic przecinających się pod kątem prostym. Charakterystycznym elementem planu jest zachowanie w całości sztywnego podziału na kwadraty i prostokąty bloków i kwartałów zabudowy. Układ przestrzenny został wpisany do rejestru zabytków w granicach ulic: od zachodu ul. Batorego, od północy ulice Pusta i Ogrodowa, od wschodu ulica Zamiejska i od południa ulica Saperów. Na północ od miasta znajdują się cmentarze katolicki po stronie wschodniej i żydowski po stronie zachodniej. Główną i jedyną dominantą miasta jest neogotycki kościół parafialny usytuowany przy ulicy Kościelnej. W obrębie dawnego rynku urządzono park miejski.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Grzegorz Ryżewski, OT NID w Białymstoku, 04.07.2014 r.