Zespół cechują także znaczne wartości historyczne jako m.in. świadectwo jednego z nielicznych założeń klasztornych Bożogrobców na terenie województwa. Z racji swojego położenia całość założenia ma duże walory krajobrazowe, a wieża-dzwonnica jest dominantą tej części miasta i okolicy.

Historia

Parafia w Leżajsku powstała przed 1400 r., kiedy to uposażył ją król Władysław Jagiełło. Najprawdopodobniej istniał już wtedy kościół w miejscowości, która trzy lata wcześniej otrzymała prawa miejskie. Parafia p.w. Świętej Trójcy została ok. 1439 r. przekazana Braciom Krzyżowym Pańskiego Grobu Jerozolimskiego, zwanymi Bożogrobcami. Po zniszczeniach dokonanych przez tatarów, w 1524 r. miasto zostaje translokowane w obecne miejsce. Na nowym miejscu Bożogrobcy budują świątynię parafialną, zapewne drewnianą. Ok. 1608 r. rozpoczęto budowę murowanego kościoła, który został zniszczony w 1608 r. przez Stanisława Stadnickiego z Łańcuta. Budowę ukończono przed 1616 r., a w 1619 kościół konsekrowano. W 1614 r. postawiono plebanię. Na ok. 1616 r. datuje się dzwonnicę oraz otaczający kościół mur. W 1656 r. wnętrze fary zostało zdewastowane przez wojsko szwedzkie. Ok. 1820 r. plebania została powiększona o piętro. W 1834 r. spłonął dach na kościele oraz ostatnia kondygnacja wieży, następnie oba budynki zostały wyremontowane. Bożogrobcy zarządzali parafią do 1839 r., następnie została ona przejęta przez księży diecezjalnych. Na pocz. XX w. świątynia restaurowana wg projektu Zygmunta Hendla. Ważną inwestycją było wybudowanie wikarówki w l. 1906-1908. Również w 1 ćw. XX w. wyremontowano budynek plebanii.

Opis

Zespół założony w pn.-wsch. narożniku translokowanego miasta, będącym jednocześnie pn.-wsch. narożnikiem Rynku. W jego skład wchodzą: kościół, wieża-dzwonnica, ogrodzenie, plebania oraz wikarówka. Ze względu na ukształtowanie terenu (od pn.-zach. ograniczony głębokim wąwozem; od pn.-wsch. stokiem wzniesienia) oraz rozplanowaniem miasta założenie został ukształtowane w formie litery L. W zach. części założenia znajduje się orientowany kościół (jego oś odchylona na pn.-wsch.) otoczony ogrodzeniem z bramą gł. w pd.-wsch. odcinku, drugą bramą w pd.-zach. odcinku, bramką w odcinku pn.-wsch. oraz z wieżą/dzwonnicą w pd. narożniku. Do wieży od pn.-zach. strony przylega tzw. dom kościelnego, a obok niego zlokalizowano współczesny ołtarz polowy. Od pd.-zach. do dzwonnicy dobudowano Ratusz. We wsch. części założenia, na kraju skarpy i na osi prostopadłej do osi świątyni usytuowano budynek plebanii ze współczesną dobudówką od pn. W pd. cz. tego skrzydła znajdują się: wikarówka (do której od pd. przylega budynek Proświty) i dwa budynki współczesne (w pn. cz. dom parafialny, a na zapleczu wikarówki garaże).

Kościół. Architektura świątyni jest wypadkową zapóźnień gotyckich i form nowożytnych. Kościół jest jednonawowy, o tej samej co nawa szerokości prezbiterium zamkniętym pięciobocznie. Do nawy od pd. przylega kaplica oraz kruchta, a pomiędzy nimi wtórny schowek dostępny z kaplicy. Od pn. do nawy przylega klatka schodowa prowadząca na strych. Po pn. stronie chóru umiejscowiona jest zakrystia, z której wydzielono korytarz. Pomiędzy klatką, a zakrystią znajduje się niewielka „nawa” o nieregularnym planie. Kościół ma horyzontalną bryłę, o jednorodnym korpusie nawy i prezbiterium przekrytych wspólnym dwuspadowym dachem z sygnaturką. Od pn. przylega do niego masyw dwukondygnacyjnej zakrystii i „nawy” przekryty dachem pulpitowym. Przybudówka klatki schodowej przekryta jest dachem dwupołaciowym. Od pd. do korpusu przylega niższa od niego kaplica przekryta dachem dwuspadowym, a towarzyszącej jej niskie pomieszczenia schowka i kruchty przekryte są wspólnym dachem pulpitowym. Elewacje kościoła o skromnym detalu architektonicznym. Fasada jest dwukondygnacyjna, o wolutowym szczycie z trójkątnym zwieńczeniem. Wyróżnikiem jest kamienny, bogato dekorowany arkadowy portal z prostym przyczółkiem, m.in. z charakterystyczną uskrzydloną główką aniołka w kluczu. Dodatkowo elewacje rozczłonkowane są przyporami oraz przeprute wysokimi otworami okiennymi - w cz. prezbiterialnej dodatkowo umieszczono nad nimi okulusy. We wnętrzu zwracają uwagę arkady dzielące ściany nawy. Prezbiterium wydzielone łukiem tęczowym jest niższe od nawy. Nawa i prezbiterium przekryta kolebką z lunetami. W „nawie” bocznej sklepienie krzyżowe, kolebkowe z lunetami. W kaplicy pd. kopulaste z lunetami a w zakrystii kolebkowe z lunetami. Uwagę zwracają dwa barokowe portale (z kruchty do nawy i z prezbiterium do korytarza) z inskrypcjami i herbami Bożogrobców. Z wyposażenia świątyni należy wymienić wczesnobarokowy ołtarz główny (1643 r.) wzorowany na ołtarzu wawelskim (obecnie w Bodzentynie), z obrazem Adoracja Trójcy Świętej i Matki Bożej powstałym w kręgu Tomasza Dolabelli. Charakterystyczna jest manierystyczna ambona (2 ćw. XVII w.) zwieńczoną tiarą papieską wzorowana na podobniej znajdującej się u leżajskich Bernardynów. Iluzjonistyczna, rokokowa polichromia wiązana jest z warsztatem Stanisława Stroińskiego (2 poł. XVIII w., przemalowana w 1861 przez Karola Chodzińskiego).

Wieża pełni funkcję dzwonnicy. Wybudowana na planie zbliżonym do kwadratu, jest budowlą wysoką i masywną. W ścianę pn.-wsch. wtopiona, dwukondygnacyjna, okrągła klatka schodowa. Wieża sześciokondygnacyjna, przekryta kopulastym hełmem zakończonym otwartą latarnią. Do pokrycia zastosowano dachówkę karpiówkę. Wieża murowana z cegły, powyżej drugiej kondygnacji wewnętrzna konstrukcja drewniana umożliwiająca zawieszenie dzwonów i komunikację na szóstą kondygnację. Elewacje o dekoracji ramowej, ozdobione pasami międzykondygnacyjnymi. Na osi elewacji rozmieszczono otwory okienne; najwyższe flankowane przez parę otworów strzelniczych. Wejście do wieży i na klatkę znajduje się w elewacji pn.-wsch. Kondygnacja parteru przekryta sklepieniem krzyżowy, pierwszego piętra kapą czeską. Wyższe kondygnacje otwarte, przekryte w szczycie kopułą na pendentywach.

Ogrodzenie otaczające kościół jest w formie muru dzielonego słupami. W odcinku pd. znajduje się trójprzelotowa, trójarkadowa brama. W odcinku pn. zachowały się otwory strzelnicze. Mur i brama główna przekryte są dachówką ceramiczną.

Plebania wybudowana na planie wydłużonego prostokąta, z uskokiem w pn. części wsch. ściany. Składa się z dwóch zróżnicowanych brył. Główna jest piętrowa i w części podpiwniczona, przekryta czterospadowym dachem. Część pn. jest parterowa, tej samej szerokości, przekryta dachem trójpołaciowym. Budynek został wymurowany z cegły, otynkowany. Elewacje korpusu głównego o skromnym wystroju skoncentrowanym na elewacji frontowej (zach.). Część parterowa pozbawiona dekoracji. W jej pd. części, szeroki trójosiowy psedoryzalit zwieńczony trójkątnym oprofilowanym szczytem. W osi centralnej pseudoryzalitu wejście, a nad nim balkon. Otwór drzwiowy na balkon oraz boczne otwory okienne w profilowanych opaskach. Nad drzwiami naczółek falisty, a nad oknami trójkątne. Brak informacji dotyczących wnętrza i wyposażenia plebanii.

Wikarówka powstała na planie prostokąta z centralną sienią mieszczącą w tylnej części klatkę schodową i wyjście gospodarcze. Jej bryła składa się z piętrowego korpusu przekrytego czterospadowym dachem oraz delikatnie węższych, krótkich, parterowych skrzydłach bocznych, o dwuspadowych dachach. Obecnie dachy kryte blachą (wcześniej dachówka). Budowla murowana z cegły, otynkowany. Elewacja frontowa (zach.) w partii parteru ozdobiona dekoracją pasową. Otwory w tej kondygnacji w profilowanych opaskach z kluczem. Pierwotnie w centrum znajdowały się drzwi, a obecnie okno z zachowanym pierwotnym obramieniem. Elewacje dodatkowo dekorowane gzymsami podokapowymi i międzykondygnacyjnymi.

Dostęp do zabytku ograniczony. Obiekt dostępny z zewnątrz. Ewentualna możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac. Bartosz Podubny, OT NID w Rzeszowie, 27-07-2015 r.