Ma szczególne znaczenie dla wiernych wyznania mojżeszowego z uwagi na grób słynnego cadyka Elimelecha.

Historia

W XVI wieku Leżajsk przeżywał okres rozkwitu. W tym czasie zaczęli się tu osiedlać pierwsi żydowscy kupcy, karczmarze i dzierżawcy. Pierwsza wzmianka o Żydach w Leżajsku widnieje w dokumentach pod rokiem 1521. Stopniowo napływali nowi osadnicy i w 1563 roku w mieście żyło już 20 rodzin żydowskich. Po chwilowym spadku liczby Żydów w mieście około roku 1577, kiedy to mieszkało tu jedynie 12 rodzin, społeczność żydowska rozrastała się i na początku XVII wieku dysponowała już własną synagogą. W 1635 roku leżajscy Żydzi otrzymali od króla Władysława IV prawo do warzenia i wyszynku piwa i miodu, które to prawo w 1682 roku potwierdził Jan III Sobieski. W tym czasie w mieście powstała ulica Żydowska, a mieszkająca przy niej społeczność stworzyła kahał, który utrzymywał synagogę, mykwę, przytułek dla ubogich, oraz od połowy XVIII wieku własne miejsce pochówku.

Cmentarz założono około 150 metrów na południe od rynku. Obecnie zajmuje powierzchnię 2,29 hektara, ale pierwotnie był mniejszy, a w miarę potrzeb go powiększano. Najstarsza część rozciąga się od bramy do ohelu Elimelecha z Leżajska.

Niedługo zapewne po powstaniu cmentarza w 1787 roku spoczął na nim najsłynniejszy spośród leżajskich Żydów — cadyk i rabin Elimelech ben Eleazar Lipmann. Nad jego grobem wzniesiono drewniany ohel kryty gontem. W jego najbliższym sąsiedztwie grzebano ludzi, którzy mieli „lepsze” pochodzenie. Wiadomo, że dopiero około 1930 roku cmentarz ogrodzono murem z cegieł — wcześniej gminy nie było na to stać. 

W czasie drugiej wojny światowej Niemcy przeprowadzili planową dewastację cmentarza. Nakazali wyciągnąć płyty nagrobne, które następnie razem z cegłami z leżajskiej synagogi wykorzystano do wybrukowania rynku. Zniszczono też wówczas ohel, a grób cadyka zbezczeszczono. Na cmentarzu dokonywano też egzekucji Żydów, którzy ukrywali się na jego terenie między nagrobkami.

Po 1945 roku cmentarz dalej niszczał, macewy były zabierane przez mieszkańców Leżajska do utwardzenia dróg i podwórek. Na terenie nekropolii pozostało mniej więcej 60 nagrobków. W 1957 roku władze miasta przyjęły uchwałę o zamknięciu cmentarza, a ostateczną decyzję wydał w 1961 roku minister gospodarki komunalnej. Na cmentarzu posadzono drzewa. 

W latach 60. XX wieku z inicjatywy mieszkającego w Leżajsku Borucha Safira i z pomocą rabina Friedmana z Wiednia oraz rabina Mendla Reichberga z Nowego Jorku udało się zbudować murowany ohel nad grobem cadyka. W tym czasie wydobyto z nawierzchni na rynku część macew. Wykorzystano je podobno do budowy pomnika ku czci Polaków zamordowanych przez Niemców.

W 1988 roku Fundacja Nissenbaumów odnowiła oraz rozbudowała ohel Elimelecha. Budynek podzielono na trzy sale. W środkowej jest nagrobek cadyka, a w bocznych znajdują się sale modlitewne dla mężczyzn i kobiet. W środku umieszczono również tablice epitafijne: Eliezera — cadyka w Chmielniku (zm. 26.02.1813), syna Elimelecha; Menachema Isachara (zm. 5.02.1814), także syna Elimelecha; Naftalego — cadyka z Leżajska, wnuka Elimelecha oraz dwóch zięciów Elimelecha: Natana Ezechiela i Izraela.

Przy wejściu do ohelu umieszczono macewę Eleazara, syna Elimelecha, zmarłego w 1806 roku, która jest najstarszą zachowaną macewą cadyka na terenie Polski. W tym samym roku z nawierzchni rynku wydobyto kolejne kilkadziesiąt nagrobków. Część z nich dało się ustawić na cmentarzu, pozostałe umieszczono w murze cmentarnym. Kolejne macewy odnaleziono podczas budowy ronda w 2001 roku. Latem 2020 roku podczas prac na rynku odsłonięto około 100 niezniszczonych macew oraz 50 fragmentów. Znalezisko jest wyjątkowo cenne, gdyż wiele nagrobków zachowało oryginalne zdobienia oraz polichromie. Ich stan jest lepszy niż tych, które przetrwały na cmentarzu.

Od początku XXI wieku cmentarz znajduje się pod opieką Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, która dba o porządek, naprawia ogrodzenie. Leżajski cmentarz od 1991 roku jest w rejestrze zabytków pod nr. A-1228 z dn. 10.05.1991. 

Cmentarz żydowski w Leżajsku jest najważniejszym miejscem pielgrzymek chasydzkich w Polsce. Chasydzi z całego świata przybywają tu w rocznicę śmierci cadyka Elimelecha 21 dnia miesiąca adar (przełom lutego i marca), aby wspólnie modlić się i złożyć cadykowi karteczki z prośbami (jid. kwitlech). W pobliżu cmentarza z inicjatywy Fundacji Chasydów Leżajsk powstało centrum chasydzkie, w którym znajduje się stołówka dostosowana do zasad koszerności, mykwa, synagoga i miejsca noclegowe.

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN