Od początku istnienia był rezydencją królewską, później siedzibą starosty łęczyckiego. W swoich murach gościł trzech polskich królów: Władysława Jagiełłę, Kazimierza Jagiellończyka i Zygmunta III Wazę. Władysław Jagiełło przebywał tutaj 36 razy. Powodem tak częstych wizyt monarchy były sprawy państwowe (najczęściej sądy), wojny z zakonem krzyżackim i zjazdy generalne. Zamek tworzył wraz z miejskimi fortyfikacjami jeden system obronny, choć był oddzielony od miasta fosą z mostem zwodzonym. Obiekt - ze względu na skalę - dominuje w panoramach miasta od strony wschodniej i północnej.

Historia

Zamek został wzniesiony przez króla Kazimierza Wielkiego zapewne niedługo po 1345 r., kiedy ziemia łęczycka należała jeszcze do księcia Władysława Garbatego, nie była już jednak jego główną siedzibą (król - w porozumieniu z księciem - mógł już wówczas przystąpić do realizacji założenia obronnego), lub w latach 1357-1370 (może w 1365 r.), po śmierci w 1357 r. ostatniego księcia dobrzyńskiego i łęczyckiego oraz po włączeniu księstwa łęczyckiego do królestwa polskiego. Jednocześnie otoczono fortyfikacjami całe miasto, zamek zaś - włączony w ciąg miejskich murów - zajmował narożnik południowo-wschodni i był oddzielony od miasta murem i fosą zasilaną wodą rzeki Bzury, stanowiąc osobną fortyfikację. Zamek wybudowano na sztucznie usypanym kopcu wysokości 5 m. W średniowieczu na obiekt ten składały się: wieża narożna - główna, zwana Szlachecką, wieża bramna, budynek mieszkalny w narożniku południowo-wschodnim, zwany Domem Starym (budynek na planie wydłużonego prostokąta, dwukondygnacyjny, mieszkalny, z częścią południową reprezentacyjną - z jedną izbą lub z dwiema izbami na każdym piętrze - i oddzieloną od niej sienią częścią północną, dwutraktową, z trzema niewielkimi izbami na każdym poziomie), bliżej nieokreślone budynki drewniane i otaczający całość mur obwodowy. W 1406 r. Krzyżacy spalili miasto i zamek, został on jednak szybko odbudowany i już latem 1409 r. król Władysław Jagiełło zwołał tu sejm, na którym podejmowano decyzje w związku ze zbliżającą się wojną z zakonem krzyżackim. Zamek łęczycki okres swojej największej świetności przeżywał za panowania Władysława Jagiełły i jego syna Kazimierza Jagiellończyka, którzy przebywali tutaj bardzo często, m.in. w związku z rozgrywającymi się w tym okresie wojnami polsko-krzyżackimi. Po bitwie pod Grunwaldem osadzono pod strażą w zamku część oczekujących na wykup jeńców krzyżackich i zachodnich rycerzy, tzw. gości zakonnych. W zamku jeszcze kilkakrotnie (w 1420, 1448, 1454 i 1462 r.) odbywały się sejmy, był on również siedzibą następnego króla, Kazimierza Jagiellończyka, podczas wojny trzynastoletniej z zakonem (1454-1466). Niedługo po sejmie z 1462 r. zabudowania strawił pożar i zamek pozostawał w częściowej ruinie przez kolejne stulecie. W zamku łęczyckim przebywali okresowo królowa Elżbieta Rakuszanka i jej syn Władysław, przyszły król Czech i Węgier. Trzecim polskim monarchą przebywającym na zamku w Łęczycy był Zygmunt III Waza, który zatrzymał się w nim w czasie wyprawy do Krakowa na koronację. Pożar zamku w 1462 r. i przygródka zamkowego w 1484 r. wpłynęły na znaczne pogorszenie się stanu budynków zamkowych, wieży i murów. W latach 1563-1565 ówczesny starosta łęczycki, Jan Lutomierski, podskarbi koronny i kasztelan sieradzki i łęczycki, przeprowadził generalny remont zamku, przebudowując go gruntownie na starościńską rezydencję. Wyremontowano, wzmocniono i nadbudowano zamkowe mury obwodowe, naprawiono biegnące wzdłuż murów ganki strażnicze i wieżę bramną, do której dobudowano klatkę schodową. Nadbudowano o jedną kondygnację i naprawiono most zwodzony. Wyremontowano, podwyższono o jedną kondygnację i podpiwniczono Dom Stary, a jego gotyckie okna powiększono, aby lepiej doświetlić wnętrza, które uzyskały nowy wystrój. Między bramą a murem północnym wzniesiono trzykondygnacyjny dom mieszkalny (8 x 16 m i ok. 18 m. wysokości), nazwany Domem Nowym - domurowano go do wieży bramnej od północy, wzdłuż zachodniego muru obronnego. Nadbudowana wieża bramna i Dom Nowy przykryto wspólnym dachem. Powiększono wieżę szlachecką, którą zwieńczono renesansową attyką. Szeroko zakrojone prace, sfinansowane ze środków króla, przyniosły nie tylko przemianę wnętrz i wystroju zewnętrznego zgodnie z obowiązującą wtedy stylistyką i wymaganiami mieszkalnymi XVI w., ale także znaczne powiększenie przestrzeni użytkowej i mieszkalnej. Przebudowa przeprowadzona przez Jana Lutomierskiego była jedyną o tak dużej skali w dziejach zamku. Pod koniec sierpnia 1655 r. zamek łęczycki i miasto opanowały wojska szwedzkie dowodzone przez gen. Roberta Douglasa. Zdobycie zamku, bronionego przez załogę pod dowództwem starosty Jakuba Olbrychta Szczawińskiego, ułatwiły najeźdźcom szalejące w mieście pożary i zaraza. W czasie działań wojennych zamek kilkakrotnie przechodził z rąk do rąk, ale ostatecznie 7 października 1656 r. odbiły go wojska polskie pod wodzą króla Jana Kazimierza - po ciężkim ostrzale artyleryjskim i krwawym szturmie, w trakcie którego obiekt mocno ucierpiał (wschodnia część zamku z Domem Wielkim, północno-wschodni narożnik muru obronnego i kuchnie). Z inicjatywy szlachty łęczyckiej podjęto prace mające na celu odbudowę i zabezpieczenie budowli przed całkowitą ruiną, co udało się częściowo przeprowadzić do 1681 r., ale już w 1705 r. - w trakcie walk Stanisława Leszczyńskiego, wspieranego przez wojska szwedzkie Karola XII, przeciwko królowi Augustowi II Mocnemu - zamek uległ całkowitej dewastacji. Zniszczenia były tak poważne, że od czasu potopu szwedzkiego obiekt pozostał ruiną. W 1769 r. zrujnowany zamek i miasto zdobył w walce z konfederatami barskimi rosyjski gen. Iwan Drewicz. Dewastacja zamku postępowała w 2. poł. XVIII w. - Dom Nowy został opuszczony, z kolei Dom Stary, który początkowo służył jeszcze do przechowywania archiwów grodzkiego i ziemskiego, podupadł do tego stopnia, że archiwa wywieziono do klasztoru dominikańskiego, a samą budowlę częściowo rozebrano. Jednocześnie jeszcze w 1779 r. czyniono starania prowadzące do zabezpieczenie zamku, m.in. wykonano remont wieży bramnej, która już jednak w 1788 r. runęła. Spowodowało to podjęcie w 1789 r. prac zabezpieczających wieżę główną i przykrycie jej dachem. W wyniku drugiego rozbioru Polski z 1793 r. Łęczyca została zajęta przez Prusy, stając się miastem granicznym. Zaborcy postanowili więc uczynić z Łęczycy nowoczesną fortecę otoczoną bastionowymi fortyfikacjami i odbudować zamek. Po trzecim rozbiorze Polski i przesunięciu się granicy zrezygnowano jednak z tych planów. Zanim odstąpiono od zamiarów ufortyfikowania miasta, przed południowo-wschodnim narożnikiem zamku usypano szaniec. Obniżono mur obwodowy i wykuto w nim dodatkową bramę, rozebrano ściany gotyckiego domu. W 1814 r. runęła część wieży Szlacheckiej. Pruską fortyfikację rozebrali w 1809 r. Austriacy. Po kongresie wiedeńskim w 1815 r. warownię przejęła Komisja Wojny Królestwa Polskiego, a następnie przekazała Dyrekcji Inżynierów Wojska Polskiego do użytku na magazyny i laboratorium prochowe. W Domu Nowym mieszkał kapitan inżynierów, znajdowały się tutaj również magazyny, z kolei w zachowanej części Domu Starego umieszczono laboratorium prochowe („prochownię”). Od 1831 r. właścicielem zamkowych ruin stało się miasto, dysponentem został zaś burmistrz Łęczycy, który, traktując zamek jako publiczny skład materiału budowlanego, rozpoczął sprzedaż cegieł z jego murów. Po 1834 r. zawaliły się mur zamkowy od północy i częściowo od wschodu, część „Domu Nowego” i wieża. W 1841 r. miasto stało się legalnie właścicielem zamku i przez kolejne lata 2. poł. XIX w. okoliczni mieszkańcy wykorzystywali pozostałości zamku jako źródło tanich materiałów budowlanych. Proceder ten ustał na skutek interwencji z zewnątrz - zarząd miejski zaprzestał rozbiórki zamku, który w okrojonej formie doczekał się odzyskania niepodległości przez Polskę w 1918 roku. Zachowane mury były zabezpieczane profilaktycznie w okresie międzywojennym. W czasie II wojny światowej zamek nie został bardziej zdewastowany, po jej zakończeniu pozostałości warowni zostały zabezpieczone i częściowo odbudowane. W 1945 r. użytkownikiem obiektu był hufiec harcerski. W 1964 r. przystąpiono do odbudowy i rekonstrukcji zamku według planów architekta Henryka Jaworowskiego, realizując trwające do 1976 r. prace, polegające na odtworzeniu wieży głównej z charakterystycznym renesansowym krenelażem i zachodniego fragmentu muru obronnego z wieżą bramną i renesansowym domem mieszkalnym (Domem Nowym). Obiekt przeznaczono na siedzibę istniejącego od 1948 r. Muzeum w Łęczycy. W październiku 2012 r. podjęto prace zabezpieczające i uzupełniające ubytki murów obwodowych zamku.

Opis

Pozostałości zamku łęczyckiego są usytuowane w południowo-wschodnim narożu miasta lokacyjnego, przy zbiegu dzisiejszych ul. H. Sienkiewicza z ul. Belwederską. Zamek gotycki został wzniesiony przez wyspecjalizowany warsztat - jego charakter zdradza wpływy joannickiej architektury strefy północnej. Współczesna forma obiektu jest rezultatem prac rekonstrukcyjnych z 2. poł. XX w. Obecnie zabudowę zamku tworzą: skrzydło mieszkalne (Dom Nowy), pełny obwód murów kurtynowych, wieża zamkowa (Szlachecka), wieża bramna i budynek prochowni. Zamek zajmuje teren w kształcie czworokąta (42,5 m od południa x 44 m od północy x 59 m od wschodu x 63 m od zachodu), ograniczony dwoma murami kurtynowymi prostymi i dwoma załamanymi. W narożniku południowo-zachodnim jest zlokalizowana główna wieża (posadowiona na planie kwadratu o boku 9,5 m), przechodząca w górnej części w ośmiobok, zwieńczona attyką. W północnej części kurtyny zachodniej, w lekko wysuniętej poza lico murów czworobocznej wieży bramnej, znajduje się wjazd główny. Do wieży tej przylega nieproporcjonalnie wąski Dom Nowy, którego mury wypełniają narożnik północno-zachodni. W środkowej części kurtyny wschodniej jest zlokalizowany niewielki, dwukondygnacyjny budynek zwany prochownią. Na okazałe skrzydło zachodnie składają się wieża bramna, przez która prowadzi wejście na dziedziniec, z trzykondygnacyjnym Domem Nowym, połączone z wieżą główną wysokim na ok. 10 m murem. Mur południowy częściowo zachował się w podobnej wysokości, mury północny i wschodni są znacznie niższe. Bardzo wysoka wieża zwieńczona attyką stanowi dominantę przestrzenną założenia. Między murami zawiera się brukowany dziedziniec, wykorzystywany ob. w celach kulturalnych. Zamek w partii fundamentów wzniesiono z kamieni eratycznych, mury nad poziomem gruntu wykonano z cegły gotyckiej. Lica murów przez cały okres funkcjonowania warowni były wielokrotnie przebudowywane. Wieża główna (Szlachecka) do wysokości murów obwodowych (dwie piąte wysokości) jest zrealizowana na planie kwadratu, wyżej ośmioboczna, zwieńczona stożkowym hełmem i renesansową tynkowaną attyką, murowana z cegły. We wnętrzu ceglane schody i podesty. W przyziemiu od północy wejście do sieni. Dostęp jest możliwy także przez ganki w szerokości murów obronnych - z Domu Nowego i wieży bramnej. Stropy drewniane. Na wysokości korony murów i pod zwieńczeniem wieży wąskie, prostokątne, zamknięte półkoliście otwory okienne. Czworoboczna wieża bramna i dobudowany do niej Dom Nowy wzniesione z cegły gotyckiej w układzie polskim. Obiekty wysokości trzech kondygnacji mają wspólny dach kryty dachówką. Więźba dachowa i stropy drewniane. W przyziemiu sklepienia kolebkowe. Dom Nowy, wzniesiony na planie czworoboku, ma jednotraktowy układ wnętrz. Od strony południowej bezpośrednio sąsiaduje z budynkiem wieży bramnej, przez którą na wysokości pierwszego piętra prowadzi przejście do pomieszczeń w grubości muru. Wejścia do budynku na parterze elewacji wschodniej i w prześwicie bramnym. Elewacja zachodnia w części Domu Nowego trzyosiowa, z prostokątnymi otworami okiennymi w kamiennych późnorenesansowych obramieniach na poziomie drugiej i trzeciej kondygnacji, w części wieży bramnej - jednoosiowa, nieco wysunięta przed lico murów, z ostrołukowym otworem bramy przejazdowej w wysokiej na dwie kondygnacje, ostrołukowo zakończonej wnęce. Nad bramą, na poziomie drugiej kondygnacji, okrągłe okienko. Na poziomie trzeciej kondygnacji prostokątny otwór okienny opracowany identycznie jak w Domu Nowym. Pod okapem dachu w obu częściach elewacji przebiega tynkowany pas. Budynek prochowni parterowy, o wysokich piwnicach, murowany z cegły, przykryty trzema dachami dwuspadowymi krytymi papą. Więźba dachowa drewniana, pomieszczenia parteru i piwnic sklepione kolebkowo. Układ wnętrz dwutraktowy. Obiekt o przypadkowej, wynikowej formie architektonicznej, wykorzystującej relikty wcześniejszego budynku Domu Starego. Wejścia do budynku na elewacji zachodniej w płytkim, obniżonym ryzalicie zamkniętym trójkątnymi szczytem, na elewacji północnej w półkolistej wnęce, poprzedzone drewnianym podestem ze schodami. W ścianie południowej, przy murze, wejście do piwnicy. Otwory okienne prostokątne i zamknięte odcinkiem łuku. Mury obronne murowane z cegły, z trójuskokowymi szkarpami, z zasklepionymi gankami szerokości ok. 0,7 m i wysokości ok. 3 m, umożliwiającymi komunikację ze wszystkimi budynkami zamku. Grubość murów ganków ok. 0,5 m. Mury kryte daszkami o pokryciu z dachówki. W górnej partii wąskie, prostokątne, zamknięte półkoliście otwory okienne, zabezpieczone od zewnątrz drewnianymi okiennicami. W zamku ma siedzibę Muzeum w Łęczycy, prezentujące stałe i czasowe ekspozycje dotyczące historii miasta, zamku, sztuki i folkloru regionu.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania w godzinach pracy Muzeum w Łęczycy.

Oprac. Jolanta Welc-Jędrzejewska, OT NID w Łodzi, 19.08.2014 r.