W 1772 r. Krosno znalazło się pod zaborem austriackim. W tym okresie zakaz osiedlania nie był już egzekwowany, a jedna z kamienic należała do Żyda.

W II poł. XIX w., gdy zakazy ostatecznie zniesiono, nastąpił znaczny napływ ludności żydowskiej do Krosna, zwłaszcza z okolicznych miasteczek oraz wsi, w pogoni za pracą i lepszymi warunkami życia. Rozwój miasta w tym okresie wiązał się z odkryciem i eksploatacją złóż ropy naftowej, a także uruchomieniem połączenia kolejowego w 1884 roku.

Samodzielna gmina żydowska w Krośnie powstała dopiero w 1900 roku. Wcześniej miejscowi Żydzi podlegali gminie w Korczynie, a zmarłych grzebali m.in. na cmentarzu w Rymanowie. W krótkim czasie wybudowano synagogę, mieszczącą także łaźnię rytualną, mieszkanie zarządcy, bet midrasz oraz pomieszczenia biurowe zarządu gminy.

Okres międzywojenny przyniósł dalszy rozwój Krosna. Powstało wiele nowych przedsiębiorstw, uruchomiono także wydobycie gazu ziemnego. W tym okresie do Żydów należało 55 zakładów przemysłowych i rzemieślniczych. Funkcjonowały stowarzyszenia dobroczynne, szkoła dla dziewcząt Bet Jaakow, działał Cech Rzemieślników Żydowskich oraz Stowarzyszenie Rękodzielników Żydowskich „Jad Charuzim”. Handlowcy zrzeszeni byli w Stowarzyszeniu Kupców, były także Bank Kupców i Przemysłowców oraz Bank Ludowy.

W 1938 r. w Krośnie mieszkało 2729 Żydów. W tym roku doszło w mieście do incydentu antyżydowskiego, kiedy grupa młodzieży chrześcijańskiej zdemolowała lokal Klubu Sportowego „Makabi” i wybiła szyby w jednym z żydowskich domów.

Po wybuchu II wojny światowej Krosno zostało wcielone przez Niemców do Generalnego Gubernatorstwa. Do miasta trafiło ok. 500 Żydów, wysiedlonych z Rzeszy i uciekinierów z zachodu. Z początku Niemcy zdewastowali synagogę, wypędziły część Żydów do Sanoka, kolejnych przesiedlili do gett w Brzozowie, Jasienicy Rosielnej, Jaśle, Korczynie, Rymanowie i Nowym Żmigrodzie. W samym Krośnie powołali Judenrat.

W 1942 r. miała miejsce pierwsza akcja wysiedleńcza, podczas której Niemcy wywieźli ludność żydowską do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Bełżcu; starszych i chorych rozstrzelali w pobliskim lesie. To wówczas powstało ogrodzone drutem kolczastym getto, które obejmowało ul. Franciszkańską, a funkcję granic pełniły ul. Sienkiewicza i Spółdzielcza. Likwidacja getta nastąpiła jeszcze w tym samym roku. Więźniowie trafili wtedy do getta w Rzeszowie, a pozostali do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Bełżcu. Nieliczni, którzy pozostali w mieście, byli wyłapywani i rozstrzeliwani, m.in. na miejscowym cmentarzu żydowskim.

Opis

Cmentarz żydowski w Krośnie powstał ok. 1870 r. na zboczu wzgórza; obecnie jest narożnik ulic ks. Władysława Sarny oraz Seweryna Goszczyńskiego. Nekropolia została zdewastowana przez Niemców w okresie okupacji; macewy usunięto na cele budowlane. W 1946 r. udało się odzyskać część nagrobków, które użyto do podmurowania jednego z pobliskich domów. W 1988 r. dzięki Fundacji Nissenbaumów naprawiono ogrodzenie i wykonano wstępne prace porządkowe. Kolejne prace porządkowe terenu miały miejsce w 2002 r. dzięki staraniu Stowarzyszenia „Olszówka”.

W 2009 r. w północno-wschodniej części cmentarza zidentyfikowano zbiorową mogiłę, w której pochowano pomordowanych w czasie wojny Żydów, w tym ostatniego rabina miasta, Samuela Ozona Führera. Na grobie umieszczono macewę z epitafium w języku hebrajskim.

Na terenie cmentarza żydowskiego w Krośnie daje się wyodrębnić rzędowy układ pochówków oraz podział na kwatery męskie i kobiece. Współcześnie zachowało się ponad 200 macew. W większości zostały one wykonane z piaskowca, z charakterystycznymi symbolami dla żydowskiej tradycji oraz z inskrypcjami w języku hebrajskim. Z ciekawszych pomników można wyróżnić przypominający kształtem złamane drzewo, należący do Bernarda Münza.

Oprac. Magda Lucima

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.