Zbudowana w latach trzydziestych XVI w. willa wzorowana była na modnych w ówczesnej Europie posiadłościach z okolic Florencji i Rzymu. Willa powiązana jest z opiewanym przez Klemensa Janickiego kwaterowym ogrodem.

Historia

Najstarsze wzmianki o Woli Justowskiej pochodzą z 1389 r.W 1406 r. właścicielem Woli zostaje Piotr z Chełma, który w 1445 r. przekazał wieś wraz z istniejącym tam dworem obronnym swojemu synowi Janowi. W II poł. XV w. Wola wraz z dworem rycerskim, folwarkiem, karczmą i młynem należy do Jakuba z Koniecpola, prepozyta Św. Floriana, który w 1477r. sprzedaje majątek Andrzejowi z Sienna, podkomorzemu Sandomierskiemu. Ok. 1528 r. kolejny spadkobierca Jakuba Siemieńskiego sprzedaje Wolę Ludwikowi Justowi (Jost, Jodok) Decjuszowi (Dietz). Decjusz przybył z Alzacji na zaproszenie swojego rodaka królewskiego bankiera Jana Bonera. Z jego sekretarza, księgowego i zaufanego zastępcy Decjusz szybko stał się wytrawnym dyplomatą, wprawnym finansistą i wysoko postawionym królewskim dostojnikiem. Od roku 1520 piastował stanowisko sekretarza króla Zygmunta Starego, by później zostać jego doradcą i zwierzchnikiem mennic koronnych. Ok. 1534 r. Ludwik Decjusz buduje tutaj piętrowy, reprezentacyjny dwór wieżowy, z reminiscencjami stylu gotyku, realizujący zarazem nowatorską wtedy ideę willi podmiejskiej. W najstarszej fazie budowy willa na Woli Justowskiej miała rzut zbliżony do kwadratu i układ wewnętrzny trójosiowy, z sienią przelotową w osi środkowej, pełniącą rolę „sali wielkiej". Projekt stworzyli trzej włoscy architekci: Bernard Zenobi de Gianottis - Rzymianin, Jan Cini ze Sieny i Filip z Fiesole, współpracownicy Berecciego. W 1545 r., po śmierci Ludwika, majątek dziedziczą kolejno jego synowie. W czasie panowania Justusa Młodszego w pałacu istniał zbór protestancki. Z końcem XVI w. Wolę wraz z pałacem, nazywaną już wówczas Justowską, kupuje Sebastian Lubomirski. Lubomirscy są właścicielami Woli do początku XVIII w. Ok 1620 do 1635 willa została przebudowana w stylu manierystyczno - wczesnobarokowym, opartym na wzorach architektury sertiańsko - palladiańskiej. Autorem przebudowy był prawdopodobnie Włoch Maciej Trapola. Nowa, zasadniczo zachowana do dziś postać willi, wykorzystała rdzeń budowli z XVI wieku, która została nadbudowana o drugie piętro oraz wzbogacona o nowe rozwiązanie fasady, ukształtowanej jako trójkondygnacyjna, pięcioprzęsłowa loggia arkadowa, rozpięta między dwoma narożnymi wieżyczkami alkierzowymi. Korpus willi nakrył wysoki dach kalenicowy, a wieżyczki - cebulaste hełmy. Wnętrze zachowało zasadę trójosiową, z wielkimi sieniami na osi każdej z kondygnacji. Pomieszczenia na obu piętrach zostały wówczas nakryte stropami belkowymi, profilowanymi i polichromowanymi. Jeden z nich zachowany na I piętrze w wieżyczce po stronie wschodniej loggii. W otoczeniu willi wzniesiono fortyfikacje bastionowe. Na osi założenia umieszczono reprezentacyjną bramę wjazdową flankowaną murem kurtynowym i bastionami oraz kamienny most przerzuconym na dwóch arkadach: przez jedną z arkad przepływał ciek wodny, przez drugą biegła droga lokalna. W 1720 r. dobra zostały przekazane Karolowi Sanguszce W 1722 r. przeprowadzony został remont willi, połączony z barokizacją wnętrza obiektu Z tego okresu pochodzi dekoracja malarska w dawnej sieni na I piętrze. W następnych latach majątek na Woli Justowskiej popadał w ruinę. Z listu zarządcy majątku, Ludwika Duval, do K. Sanguszki oraz opisu pałacu wykonanego podczas rewizji wynika, że stropy trzeciej kondygnacji uległy zawaleniu, pokoje częściowo zostały zasypane, a dachy przegniły. W podobnym stanie znajdowały się zabudowania folwarczne, bażanciarnia i mur ogrodu włoskiego. W II poł. XVIII w. pałac kolejno zmieniał właścicieli. W 1819 r staje się własnością rodziny Ledóchowskich. W 1836 r. na zlecenie Joanny Ledóchowskiej renesansowy pałac przebudowano na sielankową willę. Między innymi cebulaste hełmy na wieżyczkach loggi zastąpiono attyką. Jedną z klatek schodowych przeniesiono do korpusu głównego. Przeobrażeniom uległ również renesansowy i barokowy ogród. Pierwotny ogród zastąpił romantyczny park krajobrazowy z zaaranżowanym lapidarium gotyckich i renesansowych rzeźb i detali architektury. Rozebrano manierystyczne bastiony. W 1844 r. willę kupują Kuczkowscy. W 1860 r. majątek zostaje zlicytowany i przechodzi na własność niemieckiego bankiera, J. G. Schullera, właściciela domu handlowego. Ok. 1869 r. pałac jest własnością Czartoryskich. W 1882 r. na skutek pożaru budynek, a zwłaszcza dachy ulegają zniszczeniu. Na zlecenie Czartoryskich pałac w stylu neorenesansowym odbudowuje Tadeusz Stryjeński. Wieże nakryto niskimi dachami czterospadowymi, bocznym ryzalitom dodano balkony i podkreślono poziome podziały kondygnacji wyraźnymi gzymsami. Rozbudowano również schody prowadzące do ogrodu. We wnętrzu wprowadzono marmurowe kominki i okazałe, neobarokowe schody drewniane. W okresie I wojny światowej w pałacu mieściły się koszary wojskowe, a w czasie okupacji siedziba policji niemieckiej. Po wojnie w pałacyku znajdował się Centralny Ośrodek Szkolenia Spółdzielczości Pracy, następnie internat oraz oddział gruźliczy szpitala im. dr Anki. W tym okresie zburzono oranżerię, arkadowy most i rozparcelowano ogrody. W latach 70-tych XX w. willa popadła w ruinę. W 1996 Willa Decjusza została odrestaurowana i stanowi obecnie siedzibę Stowarzyszenia Willa Decjusza.

Opis

Willa to budynek wolnostojący usytuowany na terenie rozległego założenia parkowego, którego część stanowi aktualnie park miejski. W sąsiedztwie dwie oficyny tzw. Dom Łaskiego i Dom Erazma.

Willa na rzucie prostokąta z dwiema alkierzowymi wieżami od frontu, połączonymi loggią, z dobudówką od strony elewacji tylnej, na rzucie połączonych prostokątów, mieszczącą przedsionek i drugą klatkę schodową. Wieże na rzucie kwadratu. Układ wnętrz trójosiowy z wielkimi sieniami na osi każdej kondygnacji, z których prowadzą wejścia do pomieszczeń osi bocznych i klatki schodowej głównej.

Bryła budynku zwarta, od frontu podkreślona narożnikowymi wieżami i trójkondygnacyjną loggią, od tylu parterowy przedsionek i trójkondygnacyjna klatka schodowa. Dachy nad budynkiem głównym wysokie, czterospadowe, nad wieżami niskie, czterospadowe, dach przedsionka tylnego pulpitowy. Od frontu na teren parteru prowadzą zewnętrzne dwubiegowe, symetryczne schody. Budynek od frontu czterokondygnacyjny (widoczna kondygnacja piwnicy), po bokach i od tylu trójkondygnacyjny. Ściany zewnętrzne ceglane, tynkowane z wysokim cokołem z regularnych kamiennych ciosów. Elewacja frontowa flankowana dwiema alkierzowymi wieżami, pomiędzy którymi rozpięta pięcioprzęsłowa, arkadowa loggia. Elewacje wież symetryczne, ryzalitowo wysunięte przed lico loggii. Wieże wsparte na kamiennym cokole o ukośnych ścianach. Parter i narożniki pięter boniowane. W osiach na parterze i II piętrze prostokątne otwory okienne ujęte w profilowane opaski, wsparte na parapetach. Okna na II piętrze zwieńczone trójkątnymi gzymsami. Na I piętrze balkony z kamiennymi balustradami. Otwory drzwi balkonowych prostokątne, zwieńczone prostym profilowanym gzymsem odcinkowym. Arkady loggii profilowane z kluczem w osi, w parterze rozdzielone filarami, na piętrach wsparte na kolumnach. Kolumnada I piętra masywna, wsparta na bazach. Na II piętrze kolumny znacznie lżejsze ustawione na prostokątnych wysokich cokołach. Loggia na każdej kondygnacji z kamienną balustradą i profilowanymi tralkami w formie tzw. laleczek. Arkady sklepione krzyżowo. Na I piętrze lico ściany w podcieniach arkad wyłożone dekoracyjnymi kaflami z motywami imitującymi antyczne mozaiki pompejańskie. Na II piętrze w miejscu dawnych przejść z loggii do wież zachowane późnobarokowe portale. Podziały horyzontalne akcentowane na całej szerokości elewacji, zarówno w obrębie loggii, jak i narożnych wież za pomocą wydatnych profilowanych gzymsów, oddzielających poszczególne kondygnacje. Całość obiega kostkowy gzyms podokapowy. Stolarka zewnętrzna wtórna, drewniana, o wzorach historycznych. Przed elewacją frontową reprezentacyjne kamienne, dwubiegowe schody ze spocznikami. Balustrada schodów kamienna z tralkami rozwiązanymi analogicznie jak balustrady loggii.

Elewacje boczne w obrębie korpusu trzyosiowe z wyodrębnionym za pomocą gzymsu parterem. Parter i narożniki korpusu boniowane. W osiach prostokątne otwory okienne z prostym odcinkowym gzymsem nadokiennym. Oś środkowa I p. - piano nobile - zaakcentowana nadokiennikiem w formie trójkątnego gzymsu odcinkowego (elewacja południowa). Elewacja wieży rozwiązana analogicznie, jak w elewacji frontowej. Elewacja tylnia trójosiowa, w obrębie korpusu głównego dwie osie, dodatkowa oś w dobudowanej klatce schodowej. Parter i narożniki elewacji boniowane, przedsionek gładki, cokół tynkowany gładki. Elewacja zamknięta gzymsem podokapowym, obiegającym cały budynek. W osiach klatki schodowej na wszystkich kondygnacjach prostokątne, zablendowane otwory okienne, w profilowanych opaskach, analogicznych jak na innych elewacjach. W osiach korpusu głównego na I i II piętrze otwory okienne w opaskach, ze stolarką na parterze w osi środkowej niesymetrycznie umieszczone wejście do przedsionka. Otwór drzwiowy zamknięty łukiem pełnym, w profilowanej opasce, drzwi dwuskrzydłowe, płycinowe, z przeszklonym nadświetlem. Nad klatką schodową, na wysokości dachu, dodatkowa kondygnacja, z otworem okiennym w opasce tynkowej umieszczonym na osi, zwieńczona prostym gzymsem podokapowym, kryta dachem trójspadowym, połączonym z dachem korpusu głównego. Obok w dachu pojedyncza skromna lukarna, kryta daszkiem dwuspadowy, ze ściętym szczytem.

Właścicielem obiektu jest Gmina Miejska Kraków natomiast użytkownikiem jest Stowarzyszenie Willa Decjusza. Teren przylegający do willi ani też park w którym się znajduje nie są ogrodzone są więc dostępne zawsze. Wnętrza willi dostępne okazyjnie w czasie trwania koncertów, wystaw, Dni otwartych drzwi oraz innych wydarzeń kulturalnych i edukacyjnych. Pomieszczenia obiektu wynajmowane są na konferencje, szkolenia, bankiety, przyjęcia okolicznościowe i śluby cywilne.

Znajdująca się na parterze Restauracja Villa Decius jest czynna codziennie od 13.00-22.00.

Oprac. Grzegorz Młynarczyk, OT NID w Krakowie, 01-01-2015 r.