Jedyny w Krakowie posiada sklepienie jednofilarowe.

Historia

Pierwszy kościół w tym miejscu (dokładna lokalizacja nie znana) powstał ok. 1200r z fundacji biskupa krakowskiego Pełki. W 1244r. biskup Prandota przeniósł Duchaków z Prądnika Białego do Krakowa (gdzie ufundował i uposażył nowy szpital i klasztor) i oddał im Kościół Św. Krzyża. Obecny kościół gotycki powstał w dwóch fazach. Prezbiterium wzniesiono ok. 1300r. a nawę w 2 poł. XIV w., przy czym sklepienie pochodzi z ok. 1500r. W tym czasie powstał w kompleksie zabudowań klasztorno-szpitalnych kościółek pw. Ducha Świętego. W 1528r. miał miejsce wielki pożar północno-wschodniej części Krakowa, który strawił oba kościoły, całe archiwum, szpital i klasztor. W kościele Św. Krzyża runęło sklepienie prezbiterium, sklepienie nawy zostało uszkodzone, wypaliło się wnętrze świątyni. W latach 1530-33 z inicjatywy prepozyta Stanisława Teplara udało się naprawić kościół, który potem zrekonsekrowano. Sklepienie prezbiterium powstało ok. 1533 r. W tym samym czasie pry pd. ścianie nawy wzniesiono kaplicę Św. Zofii. Z końcem XVI w. od strony pn.-zach. z fundacji Andrzeja Węgrzyna, rzeźnika krakowskiego wzniesiono kaplicę św. Andrzeja, a ok. 1642 w narożniku pd.-zach. kaplicę Matki Boskiej Loretańskiej z fundacji Marcina Lemiesza. W XVIIw. Kościół mocno podupadł. W 1684 r. dzięki zapisowi biskupa Andrzeja Trzebickiego zdołano go odnowić. Kolejne remonty wykonane zostały w roku 1722 oraz w latach 1896-98. Prace z końca XIXw pod nadzorem T.Stryjeńskiego i Z. Hendla przywróciły gotycki charakter kościoła. W 1930 Odnowiona została kaplica Św. Zofii a w latach 1958-73 usunięto XIX-wieczną polichromię i wyeksponowano renesansowe freski.

Opis

Kościół położony jest na krakowskim Starym Mieście, we wschodniej części placu Ducha Świętego, między Teatrem im. Juliusza Słowackiego a ul. św. Krzyża. Pierwotnie w otoczeniu kościoła cmentarz, klasztor i szpital, zburzone w 1891. Poziom posadzki znacznie poniżej obecnego poziomu placu. Bryła kościoła masywna, o silnie rozczłonkowanych formach i wysokościach. Elewacja frontowa (zachodnia) wysmukła, z centralnie umieszczoną wysoką sześciokondygnacyjną wieżą oszkarpowaną w narożnikach. Elewacja od strony wschodniej z osiowo umieszczonym oknem o wysokości prezbiterium zamknięta wysokim trójkątnym szczytem. Elewacje boczne oszkarpowane. W elewacji południowej w osiach pomiędzy szkarpami ostrołukowe okna, w elewacji północnej jedynie niewielkie otwory okienne doświetlające zakrystię oraz okno kaplicy. Kościół jednonawowy z prostokątnym wydłużonym trójprzęsłowym prezbiterium. Poziom prezbiterium wyższy od poziomu nawy. Od strony pn. do prezbiterium przylega prostokątna, piętrowa zakrystia i skarbiec o długości równej długości prezbiterium. Nawa w formie regularnego czworoboku, od zachodu poprzedzona prostokątną kruchtą z czworoboczną wieżą na osi środkowej i dwiema wydzielonymi kaplicami: św. Andrzeja (od.pn) i Matki Boskiej Loretańskiej (od pd.). W narożniku pd.-wsch. nawy kaplica Św. Zofii, od pn. neogotycka klatka schodowa ze schodami na ambonę oraz wieżyczka ze schodami na chór.

Kościół zwykle dostępny, czasami możliwość wejścia tylko do przedsionka.

Oprac. Grzegorz Młynarczyk, OT NID w Krakowie, 01-04-2015 r.