Wiele takich kaplic murowanych powstało w Polsce w XVI i XVII w., ale drewniane obiekty tego typu były rzadkością. Kaplica krakowska jest już taką budowlą „renesansową”, ale zachowuje jeszcze dawne formy gotyzujące. Jest jedną z najstarszych zachowanych drewnianych kaplic w Polsce zbudowanych na planie centralnym.

Historia

Kaplica pw. św. Małgorzaty i Judyty jest obiektem sakralnym historycznie związanym z zespołem klasztornym Zgromadzenia Sióstr Norbertanek sprowadzonych na teren podkrakowskiej wsi Zwierzyniec pomiędzy 1148 a 1165 r. przez Jaksę Gryfitę z Miechowa. Nie wiadomo kiedy Norbertanki zbudowały pierwszą kaplicę, która prawdopodobnie spłonęła w pożarze w 1587 r. Była to najpewniej budowla kommemoratywna poświęcona siostrom. Prawdopodobnie na jej miejscu pomiędzy 1591 a 1604 rokiem powstała druga kaplica. Był to obiekt cmentarny wokół którego chowano zmarłych w czasie epidemii cholery w 1652 r. W 1657 r. świątynię zniszczyli Szwedzi. Trzecią, zachowaną do dzisiaj kaplicę zbudowano w latach 1689-1690 z inicjatywy przełożonej klasztoru norbertanek, siostry Justyny Oraczewskiej. Świątynia pełniła funkcję kaplicy mszalnej, a cmentarz przy kaplicy był nadal miejscem masowych pochówków zmarłych w czasie epidemii cholery w latach 1707 i 1709. W XIX w. popularny był pogląd, że kaplica znajduje się na miejscu gdzie niegdyś odbywały się obrzędy pogańskie, a sama budowla formą nawiązuje do obiektu kultowego z tamtych czasów, stąd nazywano ją często „gontyną”. Poglądy takie nie miały jednak żadnego uzasadnienia. Świątynia była kilkakrotnie remontowana w XVIII i XIX w. W 1. połowie XX w. znajdowała się w tak złym stanie technicznym, że została wyłączona z kultu. W latach 1956-1957 zabytek został wyremontowany przez Przedsiębiorstwo Państwowe Pracownie Konserwacji Zabytków w Krakowie. M.in. zaimpregnowano wtedy kamienne fundamenty, ściany i kopuły oraz wymieniono szalunek ścian zewnętrznych na gontowy, dobudowano niewielki balkon nad wejściem. Prace konserwatorskie kontynuowano w latach 1989-1990. Przeprowadzono wtedy m.in. konserwację i renowację zrębu budowli, kopuły, latarni oraz przywrócono szalunek zrębu na miejscu pokrycia gontowego z lat 1956-57.

Opis

Kaplica usytuowana jest na wyniesieniu terenu pomiędzy zespołem klasztornym sióstr norbertanek a kościołem pw. Najświętszego Salwatora, który jako parafialny istniał tu już w 1. połowie XII w. Świątynia jest drewniana, a wzniesiona została w konstrukcji zrębowej. Oszalowane ściany wieńczy profilowany gzyms. Kaplicę zbudowano na planie ośmioboku. Nakrywa ją ośmiodzielna pokryta gontami kopuła zwieńczona przeszkloną latarnią. W wejściu głównym w ścianie wschodniej zachowała się belka nadproża wycięta w kształcie oślego grzbietu. Drewniane drzwi mają ozdobne okucia kowalskiej roboty. Nad wejściem nadwieszony jest niewielki balkon dobudowany w 1957 r. Wyposażenie jednoprzestrzennego, pozbawionego dekoracji malarskiej wnętrza, jest skromne . Oryginalne, XVII-wieczne wyposażenie znajduje się w klasztorze sióstr norbertanek, a obecne tworzą obiekty przeniesione z innych krakowskich świątyń. Wczesnobarokowy ołtarz główny z 1. połowy XVII w. z wizerunkiem Chrystusa Salwatora namalowanym w 1962 r. przez Ludomira Śledzińskiego, pochodzi z pobliskiego kościoła pw. św. Najświętszego Salwatora. Ołtarze boczne z 1. poł. XVIII w. przeniesiono z kościoła pw. św. Wojciecha na Rynku Głównym. Do ciekawszych zabytków w świątyni należy krucyfiks wykonany ok. 1939 r. przez rzeźbiarza Bronisława Langmana, który pierwotnie przeznaczony był do gmachu Sejmu Śląskiego w Katowicach.

Zabytek dostępny. Wewnątrz kaplicę można zobaczyć po nabożeństwie od maja do października w pierwszą i trzecią niedzielę miesiąca. Kościół znajduje się na Szlaku Architektury Drewnianej w Małopolsce. Może być dostępny w okresie letnim w związku ze zwiedzaniem wybranych obiektów na SAD.

Oprac. Tadeusz Śledzikowski, OT NID w Krakowie, 09.09.2014 r.