jako świątynia gotycka. W 1709 r. został przebudowany i powiększony w stylu barokowym. Kościół zachował gotyckie prezbiterium, nawę oraz zakrystię. Świątynia usytuowana na południe od rynku, w centrum miejscowości, w sąsiedztwie późnobarokowego dworu otoczonego regularnym parkiem, stanowi dominantę architektoniczną dawnego miasta. Dzwonnica i ogrodzenie z 2 poł. XIX w. wraz z cmentarzem przykościelnym nie są wpisane do rejestru zabytków.

Historia

Lokacja miasta Koźminka nastąpiła przed 1369 r. Potwierdzenie lokacji miało miejsce w 1521 roku. Miasto położone nad rzeką Swędrnią w XV wieku było własnością Ostrorogów. Od XVI-XVII było ważnym ośrodkiem dysydenckim. Kościół parafialny w l. 1535-1607 znajdował się w rękach Braci Czeskich. W 1607 roku powrócił do katolików. W XVII w. własność m.in. Łętkowskich i Kiełczewskich. W 1870 roku Koźminek, jak wiele innych miast wielkopolskich utracił prawa miejskie. Kościół śś. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty wzmiankowany był już w 1467 roku. Rozbudowany ok. 1709 roku z fundacji Rozdrażewskich. Dobudowano do kościoła nową apsydę, częściowo przebudowano korpus oraz zbudowano wieżę, nadając świątyni cechy barokowe. W 1826 r. z inicjatywy ks. Pawła Malińskiego odrestaurowano wieżę oraz pobudowano północną kaplicę. W 2 poł. XIX w. pobudowano murowaną dzwonnicę o historyzującej neobarokowej formie. Prawdopodobnie wówczas otoczono cmentarz przykościelny ceglano - metalowym ogrodzeniem. W 1914 r. zniszczona została wieża. W 1917 r. ograbiono świątynię z dzwonów i organów. Kościół gruntownie odnowiono w l. 1929-30 i odbudowano wieżę. W l. 70. XX w. wykonano dekorację sgraffitową wnętrza. Remonty bieżące dachu, opierzeń i jego pokrycia. Przed 2011 r. miał miejsce remont elewacji zewnętrznych kościoła.

Opis

Wieś gminna leżąca na lewym brzegu rzeczki Swędrni, 17 km na płn.-wsch. od Kalisza, węzeł lokalnych dróg. Pozostałością po dawnym układzie miejskim jest zabudowa miejska oraz rynek o 6 wylotach ulicznych. Kościół usytuowany na południe od rynku, w centrum miejscowości, w sąsiedztwie późnobarokowego dworu otoczonego regularnym parkiem. Otoczenie kościoła dawny cmentarz o zarysie prostokąta, obwiedzione metalowo-ceglanym ogrodzeniem. Od zachodu prowadzi na cmentarz brama, a od płn- furtka. Na płd.-zach. od kościoła usytuowana została murowana dzwonnica o neobarokowej formie. Teren dawnego cmentarza porośnięty trawą ze starodrzewem liściastym i ciągiem komunikacyjnym wokół kościoła.

Świątynia orientowana, z wyraźnym odchyleniem w kierunku pd.-wsch., murowana z cegły, otynkowana. Bryła kościoła rozczłonkowana, z wyraźnie wydzielonymi częściami. Korpus kościoła i prezbiterium opięte szkarpami. Wieża, na rzucie kwadratu, posadowiona na wysokim cokole, nakryta czworobocznym hełmem z łagodnie wybrzuszonymi połaciami i wieżyczką z latarnią. Korpus jednonawowy, trójprzęsłowy, założony na rzucie kwadratu. Od wschodu węższe i nieco niższe od nawy dwuprzęsłowe prezbiterium, zamknięte apsydą. Od zachodu przylega masywna wieża, niewiele węższa od korpusu kościoła. Od północy dostawiono do nawy kościoła kaplicę, a od południa kruchtę. Przy prezbiterium od północy znajduje się zakrystia i pomieszczenie, z którego prowadzą schody na ambonę. Dachy kościoła dwuspadowe pokryte blachą (korpus i wieża) oraz dachówką (prezbiterium), nad zakrystią dach pulpitowy, również pokryty dachówką. Wejście do kościoła w zachodniej elewacji wieżowej oraz przez kruchtę od południa. Elewacje wieży o jednorodnej dekoracji, dwukondygnacjowe, jednoosiowe, z parami narożnych pilastrów wspartych na belkowaniu, na każdej kondygnacji. W fasadzie całą przestrzeń międzypilastrową zajmuje kolumnowy portal z płaskim tympanonem. Otwór wejściowy z prostym nadprożem. W górnej kondygnacji kolista płycina z tarczą zegarową. Latarnia wieży zwieńczona belkowaniem, z pilastrami na ściętych narożach. W elewacjach bocznych wąskie okna zamknięte płaskim łukiem. Elewacje korpusu kościoła trójosiowe, zwieńczone szerokim belkowaniem, opięte płaskimi szkarpami na cokołach z profilowanym gzymsem. W dwóch szkarpach el. pd. prostokątne blendy. Otwory okienne w górnej części elewacji, w obustronnych rozglifieniach, zbliżone do kwadratu, zamknięte płaskimi łukami odcinkowymi. Korpus zasłonięty częściowo przybudówkami kruchty i kaplicy. W szczycie kaplicy północnej umieszczone daty: 1826, 1934 oraz 2011. Szczyt wschodni nawy zbarokizowany, opilastrowany. Elewacje prezbiterium zwieńczone szerokim, profilowanym gzymsem koronującym z trójskokowymi szkarpami. Od wschodu prezbiterium wieńczy trójkątny szczyt blendowy z trzema ostrołucznymi blendami. W narożnikach dwie niższe blendy zamknięte łukami wspiętymi. Na dole prezbiterium zamknięte apsydą.

Wnętrze kościoła jednonawowe, z trójprzęsłowym podziałem wnętrza dokonanym za pomocą szerokich gurtów i pilastrów, nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami. Przyziemie ścian pokryte drewnianą, płycinową boazerią. W części zachodniej znajduje się empora organowa, wsparta na potrójnej arkadzie z czterema masywnymi, opilastrowanmi filarami. Wnętrze nawy oddzielone od znacznie węższego i niższego prezbiterium ostrołuczną tęczą z motywem rozetowym w podłuczu. Prezbiterium nakryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym. W przyziemiu prezbiterium nagi mur w wątku gotyckim, polskim. Niższa i węższa apsyda przesklepiona konchą. Północna kaplica ze sklepieniem kolebkowym z lunetami. Pod posadzką kościoła znajdują się prawdopodobnie trzy zamurowane krypty grobowe, przed prezbiterium i przed ołtarzami Matki Bożej i św. Jana Ewangelisty. Wyposażenie kościoła z końca XVIII w., z obrazami św. Józefa w sukience srebrnej oraz Chrztu Chrystusa. Dwa boczne ołtarze z pocz. XIX w., w lewym obraz Matki Bożej z XVII w., w zwieńczeniu obraz św. Rocha z pocz. XIX w. W prawym ołtarzu obraz św. Jana Ewangelisty, a w zwieńczeniu obraz Piotra i Pawła. W l. 70. XX wieku wykonano na ścianach kościoła dekorację sgraffitową.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu. Bliższe informacje na temat parafii oraz godziny Mszy Św. są podane na stronie internetowej parafii i diecezji kaliskiej: www.diecezjakaliska.pl

oprac. Teresa Palacz, OT NID w Poznaniu, 9-12-2015 r.