W 1616 roku w królewskim mieście Kozienice, na podstawie przywileju wydanego przez króla Zygmunta III Wazę, powstała gmina żydowska. Żydom zezwolono ponadto na posiadanie dwunastu domów, propinację trunków oraz utrzymywanie się z rzeźnictwa. Przywilej ten potwierdził po wstąpieniu na tron król Władysław IV Waza (1633), zezwalając jednocześnie na wybudowanie bóżnicy oraz utrzymanie cmentarza, który usytuowano na wzgórzu, poza gęstą zabudową.

Rozwojowi gminy sprzyjało nieposiadanie przez miasto przywileju de non tolerandis Judaeis. W drugiej połowie XVIII wieku Kozienice, zamieszkiwane w 1786 roku przez 1240 Żydów (55% ogółu mieszkańców), stały się ważnym ośrodkiem chasydyzmu. Jego istnienie zapoczątkował kaznodzieja, znawca zarówno Talmudu, jak i kabały — Izrael Icchak Hofstein (zwany Magidem z Kozienic). Kontynuatorami założonej przez niego dynastii chasydzkiej, zwanej od nazwy miasta „Kożnic”, byli: Mosze Eljakim, Chaim Mejer Jechiel Szapiro, Eliezer, Jechiel Jakow, Jerachmiel Mosze oraz Aaron Jechiel. Ten ostatni rezydował w Łodzi, Otwocku i Warszawie (gdzie zmarł w getcie w 1942 roku).

W epoce Królestwa Polskiego (Królestwa Kongresowego) Żydzi przeważający liczebnie (w 1827 roku 1185 Żydów stanowiło 59% ogółu mieszkańców) uzyskali dominującą pozycję w życiu gospodarczym miasta, zwłaszcza w zakresie rzemiosła, handlu oraz wyszynku. Utworzenie w 1867 roku powiatu kozienickiego i wybudowanie szosy do Radomia wpłynęło korzystnie na ożywienie ekonomiczne. Działająca fabryka blachy, garbarnia, browar i młyny należały do przedsiębiorców żydowskich. W 1897 roku liczba mieszkańców sięgnęła 6400, a pośród nich było 59% Żydów.

Tuż po odzyskaniu przez Polskę niepodległości ludność Kozienic, które silnie ucierpiały podczas pierwszej wojny światowej, liczyła niespełna 9 tysięcy osób, w tym 45% to wyznawcy religii mojżeszowej. Żydzi stanowili większość mieszkańców rynku i dziesięciu spośród czterdziestu ulic miasta, zwłaszcza Magidowej (Magietowskiej), gdzie znajdowały się dwie synagogi i słynny dom rabina Magida. Miasto pozostało silnym ośrodkiem rzemiosła, zwłaszcza szewstwa, w którym przodowali Żydzi. Podobnie było w handlu — spośród 126 straganów 103 były własnością kupców żydowskich — i nieruchomościach — 64% znajdowało się w rękach wyznawców judaizmu. W przededniu wybuchu wojny w Kozienicach zamieszkiwało prawie 5 tysięcy Żydów (ponad 40% ludności).

Ludność żydowska brała aktywny udział w zarządzaniu miastem (jej reprezentant pełnił w okresie międzywojennym funkcję skarbnika Kozienic). Jej przedstawiciele licznie zasiadali w radzie miejskiej, reprezentując w niej różne opcje polityczne, w tym: ortodoksów, fołkistów, syjonistów i bundowców. W 1924 roku w gminie działało pięciu rabinów i czterech rzezaków. Z gminą związanych było kilka stowarzyszeń, między innymi lokalny oddział Auxilium Academicum Judaicum, Towarzystwo Opieki nad Religijnym Wychowaniem Młodzieży Żydowskiej „Talmud Tora”, Towarzystwo „Linas ha-Cedek” i Stowarzyszenie Dobroczynności „Gmiles Chesed”.

U progu drugiej wojny światowej we wrześniu 1939 roku Kozienice zostały zajęte przez wojska niemieckie. W kilka dni po wkroczeniu do miasta żołnierze spalili synagogę i dom Magida, sprofanowali jego ohel na cmentarzu. W październiku 1939 roku okupanci powołali Judenrat (Radę Żydowską). Jesienią 1940 roku Niemcy utworzyli w Kozienicach getto (dzielnicę żydowską otwartą formalnie do stycznia 1942), w którym zgromadzili stopniowo ponad 12 tysięcy Żydów. W 1942 roku do czterech tysięcy miejscowych dołączyli przewiezieni do getta w Kozienicach mieszkańcy Magnuszewa, Trzebienia, Wierzbicy, Głowaczowa, Sieciechowa i innych pobliskich miejscowości. We wrześniu tegoż roku getto zostało zlikwidowane, a jego więźniowie zostali deportowani przez Niemców do obozu zagłady w Treblince. Getto kozienickie mieściło się między ulicą Radomską a rzeką Zagożdżonką — jego zabudowę, w tym domy przy ulicy Magidowej, Niemcy, po rozprawieniu się z jego mieszkańcami, rozebrali prawie w całości.

We wrześniu 2016 roku przy ulicy Bohaterów Getta uroczyście odsłonięto pomnik ku czci żydowskich mieszkańców Kozienic wymordowanych przez Niemców podczas okupacji, powstały staraniem Towarzystwa Miłośników Ziemi Kozienickiej.

Opis

Cmentarz żydowski w Kozienicach, usytuowany na wzgórzu na południe od centrum miasta, w rejonie obecnych ulic Wójcików i Radomskiej, został założony najprawdopodobniej na początku XVII wieku (był użytkowany w 1627 roku). Ostatni znany pochówek odbył się tu w 1949 roku. Podczas drugiej wojny światowej Niemcy zdewastowali cmentarz, jak już wspomnieliśmy – wyrywając większość nagrobków i burząc ohel cadyka Izraela Hapsteina. Przez pierwsze powojenne dekady opuszczona nekropolia służyła okolicznej ludności, jako źródło budulca (kamienne macewy i piasek). W 1957 roku cmentarz został zamknięty przez władze administracyjne.

Wielokrotnie powiększany w ciągu swojej historii cmentarz zajmuje współcześnie działkę o powierzchni 3,6 hektara, na której zachowały się jedynie fragmenty uszkodzonych około 90–100 nagrobków. Najstarszy pochodzi z 1821 roku. Macewy były wykonane z piaskowca i głazów granitowych. Na terenie cmentarza znajduje się także pomnik-obelisk, upamiętniający zbiorową mogiłę osób zamordowanych w 1942 r. w trakcie wywózki miejscowej społeczności żydowskiej do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady Treblinka. Są tu także dwa pochówki z 1949 r., należące do żydowskich żołnierzy z jednostki saperskiej, których ciała ekshumowano z mogiły polowej.

W 1984 roku teren nekropolii uporządkowano i ogrodzono siatką. Zbudowano wówczas także ohel na grobie cadyka. W 1989 roku dokonano wpisu cmentarza do rejestru zabytków. Dzięki wsparciu finansowemu rabina Mendla Reichberga i Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w 2004 roku przywrócono zniszczone podczas wojny murowane ogrodzenie z bramą oraz przebudowano ohel Magida z Kozienic (wewnątrz nowe macewy i tablice upamiętniające członków dynastii cadyków).

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN