Zachowało się cenne wyposażenie.

Historia

Osadnictwu na tym terenie sprzyjały korzystne warunki obronne. Na jednej z wysp opadającego jeziora, dzielącego się na mniejsze, znajdował się zapewne gród warowny, wokół którego powstała osada służebna, zamieszkana w większości przez rzemieślników (kowale), wykonujących posługi na rzecz grodu. Pierwsza wzmianka o Kowalu pochodzi z 1185 roku. Książę mazowiecki Leszek, syn Bolesława Kędzierzawego, przekazał wieś Kowale pod zarząd kapituły włocławskiej. Data uzyskania praw miejskich przez Kowal nie jest znana. W latach 1248-1262 Kazimierz I Kujawski (syn Konrada Mazowieckiego) przyczynił się od rozwoju Kowala. Książę traktował gród jako jedną z wielu swoich rezydencji. W XIV w. Kowal usytuowany był przy ważnym szlaku handlowym. Według niepotwierdzonej tezy Kowal to miejsce urodzenia Kazimierza Wielkiego (1310 rok). W latach 1327 i 1331 Krzyżacy splądrowali gród i okolice, a zamek zburzyli. Efektem zajęcia Kujaw w kwietniu 1332 r. przez Zakon było ustanowienie w Kowalu krzyżackiej komturii. W wyniku postanowień pokoju kaliskiego w 1343 r. Kowal powrócił do Polski. Z inicjatywy Kazimierza Wielkiego gród odbudowano i wzmocniono zamek, co spowodowało nadanie na prawie magdeburskim (znaczącemu już na Kujawach grodowi) praw miejskich. Poważanie miasta wzrosło wraz z rozwojem handlu między miastami krzyżackimi i Rusią. Kowal leżał na szlaku wiodącym z Torunia do Lwowa. W 1387 r. Abraham Socha, wojewoda płocki, opanował miasto wraz z zamkiem na rzecz księcia Ziemowita. Do Polski Kowal ponownie przyłączył Władysław Jagiełło, który gościł tutaj na zamku. W czasie panowania ostatnich Piastów ziemia kowalska znalazła się w strefie przygranicznej. Jej znaczenie wzrosło w okresie Jagiellonów z tytułu wytyczenia traktu warszawskiego, biegnącego przez miasto. Ponowną relokację miasta - na prawie chełmińskim - ustanowił król Zygmunt I Stary w 1519 roku. Rozwój ośrodka został zahamowany przez wydarzenia potopu szwedzkiego. Po krótkim okresie istnienia Księstwa Warszawskiego Kowal został włączony do zaboru rosyjskiego. Od 1831 r. przestał być stolicą powiatu. Dotychczasowy miejski ustrój Kowala sprowadzono do gminnego, a po upadku powstania styczniowego miasto przypisano gminie Kowal. Prawa miejskie Kowal odzyskał dopiero w roku 1919. W okresie międzywojennym miejscowość stanowiła znaczący ośrodek rzemieślniczo-handlowy. Wówczas miasto można było określić jako mozaikę trzech zgodnie ze sobą współżyjących narodowości: polskiej, żydowskiej i niemieckiej. Na obrzeżach Kowala znajdowały się trzy cmentarze wyznaniowe: katolicki, żydowski i ewangelicki. Cmentarz żydowski i synagoga zostały zniszczone w czasie II wojny światowej. O znaczeniu opisywanego miasta w okresie jego świetności świadczą (nieistniejące już) obiekty architektoniczne: kaplica zamkowa pw. św. Mikołaja, kościół pw. św. Fabiana i Sebastiana (wzniesiony w XVI w., zaś rozmontowany w 1824 roku), kaplica pw. św. Anny (ufundowana przez Katarzynę Odrowążówną w 1529 roku) oraz kościół pw. św. Ducha. Dotychczas nie do końca znane jest miejsce istnienia zamku, który po wielu odbudowach popadł w ruinę i został rozebrany pod zaborem pruskim w 1797 roku. Kościół pw. św. Urszuli był wzmiankowany już w 1185 roku. Pierwotną świątynię wzniesiono z drewna. Kolejna budowla powstała dzięki zasobom fundacji Kazimierza Wielkiego została zniszczona przez pożar w XVI wieku (poza prezbiterium i zakrystią). Kolejną świątynią był kościół pw. śś. Szczepana, Wojciecha i Małgorzaty. Obecny kościół pw. św. Urszuli został wzniesiony w 1604-1608, z zasobów fundacji Piotra Tylickiego, biskupa krakowskiego, który urodził się w Kowalu. W 1827 r. kościół uległ zniszczeniu przez uderzenie pioruna. Podczas prac remontowych obniżono wieże. W trakcie rozbudowy w 1829 r. powstała nawa południowa, natomiast w 1893 r. nawa północna. Na przełomie wieku XIX i XX zasklepiono wnętrze. W latach 80. XX wieku odrestaurowano polichromię. Obecnie konserwacji poddawane są poszczególne dzieła. Od 2003 r. w kościele przeprowadza się prace konserwatorskie.

Opis

Kościół w Kowalu został wzniesiony w stylu późnego renesansu. Następnie dekorowano go przekształceniami klasycystycznymi i bezstylowymi. Budynek usytuowano na zachód od rynku na obrzeżach miasta przy ul. Kazimierza Wielkiego 13. Świątynia jest orientowana, wzniesiona z cegły, otynkowana. Prezbiterium, które pozostało po dawnym kościele, jest dwuprzęsłowe, zamknięte prosto z wydzieloną półkolistą absydą. Do prezbiterium od strony północnej przylega stara zakrystia z lożą kolatorską na piętrze, a od południa nowa zakrystia. Korpus zbudowano na planie prostokąta, pierwotnie był jednonawowy, obecnie składa się z trzech naw, jest trójprzęsłowy. Przy przęśle wschodnim istnieją dwie kaplice. Od zachodu kościół zamyka wieża, którą po północnej i południowej stronie opasano przedłużonymi nawami bocznymi. W prezbiterium i absydzie wnętrze przykryte jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym z końca XIX wieku. W nawie główniej oraz w nawach bocznych występuje sklepienie krzyżowe, rozdzielone gurtami z przełomu wieku XIX i XX. Starą zakrystię wyłożono sklepieniem kolebkowym z lunetami. Prezbiterium oddzielono od nawy przez arkadę zwieńczoną półkoliście, w której umieszczono belkę neogotyckiego krucyfiksu z końca XIX wieku. Podobnie wydzielona jest absyda w prezbiterium - za pomocą arkady zamkniętej łukiem, która zajmuje praktycznie całą szerokość tego miejsca. Wyposażenie kościoła zdobione jest mozaikami. Z wystroju zachował się m.in. ołtarz barokowy z XVIII w. (przekształcony w II poł. XIX w.) z obrazem św. Urszuli z początku XVIII w., przemalowany w pod koniec wieku XVIII. Przetrwały także ołtarze boczne i ołtarze w kaplicach. Na uwagę zasługują też inskrypcyjne epitafia m.in. Hieronima Wileńskiego - sędziego brzeskiego (z początku XVII wieku) czy zmarłego w 1613 r. Wacława Bełdowskiego - fundatora ołtarza Matki Boskiej Różańcowej. Ponadto zachowało się wiele elementów barokowych, przekształconych w XIX w., jak np. monstrancja czy kielich.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzenia wnętrza po uprzednim umówieniu się z ks. proboszczem.

Oprac. Michał Horbowicz, OT NID w Toruniu, 22-11-2015 r.