Wartość zabytku

Dwór alkierzowy w Koszutach jest wzorcowym przykładem barokowej siedziby szlacheckiej z czasów I Rzeczypospolitej uzupełnionej neobarokową rozbudową w okresie odradzającej się Polski po zaborach. To dwory alkierzowe są charakterystyczną cechą polskiej architektury dworskiej, tak licznie reprezentowanej do II wojny światowej. Wywodzą się one z obronnego dworu rycerskiego z narożnymi wieżami, które w baroku zamieniono na alkierze, przyjmując formę skromnej rezydencji ziemiańskiej. Dwór w Koszutach jest jednym z najlepiej zachowanych pod względem ukształtowania bryły, formy architektonicznej i rozplanowania wnętrz tego typu obiektów w Polsce i wraz z otaczającym go parkiem stanowi on wiarygodny dokument swoich czasów. Obecnie jest siedzibą Muzeum Ziemi Średzkiej „Dwór w Koszutach”. W jego wnętrzach prezentowana jest stała ekspozycja muzealna zatytułowana Mała siedziba ziemiańska w Wielkopolsce na przełomie XIX i XX wieku, odwołująca się do jego historii oraz pierwotnej funkcji, obrazująca ideę polskiego dworu szlacheckiego i związaną z nim kulturę zamieszkiwania.

Historia

Pierwsze potwierdzone źródłowo dane na temat dworu w Koszutach pochodzą z czasów lustracji majątku przeprowadzonych w 1737 r., kiedy jego właścicielką była Teofila z Działyńskich Szołdrska Potulicka oraz w 1740 r., w związku z jego nabyciem przez Józefa Strzeleckiego herbu Oksza. Dokumenty opisują dwór pochodzący prawdopodobnie z XVII w., wówczas już bardzo zniszczony. Krótko później właścicielami Koszut zostali Zabłoccy herbu Łada. Około 1760 r., najprawdopodobniej na miejscu wcześniejszej siedziby Koszutskich, Józef Zabłocki wzniósł barokowy dwór alkierzowy zachowany do dzisiaj, rozbudowany następnie w późniejszym czasie. Do 1939 r. Koszuty należały do jednej rodziny, której członkowie, w wyniku zawieranych małżeństw i dziedziczonych spadków, stawali się kolejnymi właścicielami wsi. Wśród nich byli m. in. Rekowscy herbu Wantoch i Kosińscy herbu Rawicz.

Na przełomie XVIII i XIX w. dwór został rozbudowany o dwie szczytowe przybudówki nawiązujące do jego architektury, nakryte dachami trójspadowymi. W pierwszej ćw. XVIII w., z inicjatywy Augustyna Zabłockiego i jego żony Franciszki z Sieroszewskich, został założony park, w późniejszym czasie poszerzony o położony na północ od dworu obszar sadu, ogrodu oraz placu zbożowego. Na przełomie XIX i XX w. Witold Kosiński dokonał rozbudowy dworu w stylu neobarokowym. Wówczas powiększono alkierze po stronie zachodniej, zrównując je szerokością z istniejącymi przybudówkami szczytowymi, oraz dobudowano alkierze od strony wschodniej i wszystkie nakryto baniastymi dachami. Jednorodny stylistycznie charakter jaki nadano budynkowi dworu w efekcie jego rozbudowy był zapewne wynikiem konsultacji z uznanym wówczas architektem Rogerem Sławskim, który w owym czasie rozbudowywał w konwencji neobarokowej dwór w pobliskim Krerowie, należący do rodziny Marii Rekowskiej – żony Witolda. W takiej formie założenie dworsko-parkowe w Koszutach dotrwało do 1941 r., gdy majątek opuścili ostatni jego właściciele z rodziny Rekowskich herbu Wantoch. Od tego momentu, przez blisko dwadzieścia lat trwał najtrudniejszy okres w historii dworu, najpierw związany z rabunkową gospodarką prowadzoną przez hitlerowskiego okupanta, zaś po 1945 r. z przejęciem majątku przez Skarb Państwa i jego parcelacją. Do końca lat 50. XX w. kompleks dworsko-parkowy ulegał stopniowej dewastacji. Poprawa sytuacji nastąpiła z początkiem lat 60. XX w. kiedy to po remoncie w dworze umieszczono szkołę podstawową, a w 1966 r. przeznaczono go na siedzibę Muzeum Ziemi Średzkiej. Podjęto również zakrojone na dużą skalę i rozłożone w czasie prace rewaloryzacyjne w parku. W kolejnych dekadach kontynuowano prace w obrębie dworu, m. in. wymieniono stolarkę okienną i częściowo drzwiową we wnętrzu; w 2010 r. dokonano rekonstrukcji werandy w oparciu o archiwalną ikonografię, przeprowadzono remont więźby dachowej, wymieniono gonty i tynki na elewacjach.

Z zespołem dworsko-parkowym w Koszutach powiązane są ważne dla historii Polski  osobistości, jak uczestnik powstania styczniowego i Wiosny Ludów – Napoleon Wantoch Rekowski, weteran powstań narodowych - pułkownik Michał Kuszela czy Witold Kosiński, wnuk generała Antoniego Amilkara Kosińskiego - uczestnika insurekcji kościuszkowskiej i współtwórcy Legionów Polskich we Włoszech.

Opis

Wieś Koszuty położona jest ok. 30 km na południowy wschód od Poznania, przy drodze krajowej nr 11 prowadzącej do Środy Wielkopolskiej. Zespół dworsko-parkowy zlokalizowano po północno-wschodniej stronie historycznego traktu prowadzącego przez wieś. Barokowy dwór alkierzowy założono na planie prostokąta z wyraźnie wyodrębnionymi alkierzami bocznymi i środkowym zaokrąglonym ryzalitem salonu po stronie zachodniej. Budynek jest murowany z cegły (część ścian wewnętrznych posiada konstrukcję szkieletową z drewna modrzewiowego z wypełnieniem z listew dębowych i gliny) i otynkowany. Charakterystyczny dla obiektu jest jednokondygnacyjny korpus z wysokim łamanym dachem oraz narożne alkierze, środkowy ryzalit i wystawy, które nakrywają odrębne dachy o zróżnicowanych formach pokryte gontem.  Elewacje frontowa (wschodnia) i tylna (zachodnia) są analogiczne, jednokondygnacyjne i jedenastoosiowe, z bocznymi alkierzami podkreślonymi na narożach boniowaniem, po stronie wschodniej – jednoosiowymi, po stronie zachodniej – dwuosiowymi. Trójosiową, środkową część fasady z głównym wejściem do budynku poprzedza drewniana, ażurowa weranda i podkreśla wystawa w partii poddasza zwieńczona szczytem z fantazyjnymi spływami wolutowymi. W elewacji tylnej odpowiednikiem werandy jest półokrągły, dwukondygnacyjny i trójosiowy ryzalit. Wnętrze dworu jest dwutraktowe, z osią środkową wyznaczoną przez sień i znajdujący się za nią salon na parterze, a w częściach szczytowych – trójtraktowe.

Park o powierzchni 4,67 ha, który tworzy naturalne, przyrodnicze otoczenie rezydencji posiada kształt zbliżony do kwadratu. Dwór stanowi centrum osiowej kompozycji w najstarszej, południowej części parku, którą wyznaczają: wydłużona polana przed jego elewacją frontową, trawnik w kształcie serca otoczony niskim żywopłotem z bukszpanu przed elewację tylną oraz znajdująca się za nim brama prowadząca na teren zespołu. Urozmaicony drzewostan tworzy starodrzew, skupiony głównie w części północnej i południowej, w którym dominują: jesion wyniosły, lipa drobnolistna, wiąz pospolity, kasztanowiec zwyczajny, klon zwyczajny i robinia akacjowa, oraz późniejsze nasadzenia prowadzone w ramach prac rekonstrukcyjnych i rewaloryzacyjnych. Na uwagę zasługują dwa pomnikowe okazy topoli białej. Na terenie parku znajdują się dwa sztuczne stawy, kopiec z figurą Matki Boskiej oraz pozostałości dawnej lodowni.

Dwór w Koszutach wzniesiony w baroku posiada odmienną od typowych cech tego okresu lokalizację. Jego fasada otwiera się na ogród, a podjazd do budynku prowadzi od strony elewacji ogrodowej, co świadczyć może, że posadowiony został w miejscu wcześniejszej siedziby.

oprac. Narodowy Instytut Dziedzictwa

Zapraszamy również do przeczytania artykułu na portalu spotkaniazzabytkami.pl