Historia

Najwcześniejsze informacje dotyczące Książa odnieść można do lat 1119-1121 i powiązać z palatynem Piotrem Włostowicem, jako jego właścicielem. W 1314 roku dziedzicem miasta był Adam herbu Janina. Kościół parafialny w Książu Wielkim pw. św. Wojciecha wzmiankowany jest w źródłach w 1325 r. W latach siedemdziesiątych XIV wieku Książ Wielki przeszedł w ręce Melsztyńskich herbu Leliwa. Jan Melsztyński, kasztelan krakowski sprowadził do swego miasta zakon augustianów, Wybrał dla eremitów św. Augustyna parcelę w pd.-wsch. części ówczesnego miasta, która znajdowała się w trójkącie jego drewniano-ziemnych murów obronnych. Następnie, w ciągu kilku lat wybudował kościół na obranym miejscu. Zmarł pod koniec 1380 r. lub z początkiem następnego. Jego najstarszy syn Spytek z Melsztyna, dokumentem z 20.12.1381 r. zatwierdził ojcowskie nadania dla augustianów, powiększył fundację nowymi darowiznami, przekazał im plac pod budowę klasztoru i zadbał o przeniesienie przez królową Jadwigę miasta z prawa polskiego na magdeburskie. Krytyczne chwile dla augustianów nadeszły, gdy Książ Wielki znalazł się w rękach kalwina Jana Bonera, który w 1558 r. usunął z miasta duchowieństwo świeckie i klasztorne, a następnie zajął ich majątek. Augustianie mogli powrócić do Książa Wielkiego gdy dobra ksiąskie zakupił w 1582 r. biskup krakowski Piotr Myszkowski, który zwrócił zakonnikom ich majątek. Nie od razu jednak zakonnicy objęli go w posiadanie, bo zniszczone zabudowania nie nadawały się do zamieszkania. Okres wzmożonej religijności w XVII w. przyniósł zakonowi nowe darowizny i jałmużny. W czasie wojny północnej włości zakonne doznały poważnych strat w ludziach i majątku. W 1741 r. uległ groźnemu pożarowi kościół pw. św. Ducha wraz z otaczającymi go zabudowaniami. Podniesiony ze zniszczeń w kolejnych latach, spalił się znowu w 1836 r., wypalił się z zewnątrz i wewnątrz, spaliła się dzwonnica, klasztor oraz zabudowania gospodarcze. Na początku lat 40 XIX wieku kościół i klasztor zostały dźwignięte z upadku, ale podczas tej odbudowy zatraciły większość pierwotnych cech architektonicznych. Na mocy ukazu carskiego z 1864 roku nastąpiła kasata zakonu augustianów, w Książu Wielkim został  tylko ojciec Antoni Śliwiński „pozostawiony przy tymże klasztorze dla odprawiania nabożeństwa”.

Opis

Zespół kościoła i dawnego  klasztoru augustianów w Książu Wielkim znajduje się po wsch. strony drogi krajowej nr 7 (ul. Krakowska), ok.100 m na pd. – wsch. od rynku, na pagórku o stromym południowym skłonie. Kościół Św. Ducha położony jest przy pn. granicy działki, ruina dawnego klasztoru augustianów (skreślona z rejestru zabytków w 2015 r.) znajduje się w środkowej części działki.

Kościół zbudowany z kamienia łamanego i cegły, jest świątynią orientowaną. Z pierwotnej budowli z 1380 r. zachowało się gotyckie, zamknięte wielobocznie, jednoprzęsłowe prezbiterium ze smukłymi, ostrołukowymi oknami. Od pn. przylega do niego zakrystia (zbudowana prawdopodobnie na przeł. XV i XVI w) a od pd. skarbczyk (dobudowany po 1611 r.). Nawa, szersza od prezbiterium jest 3-przęsłowa. Prezbiterium, opięte przyporami, wieńczy  sklepienie krzyżowo – żebrowe, nakryte dachem wielospadowym i dachówką ceramiczną. Nawa ze sklepieniem kolebkowym z lunetami na gurtach (zbudowana po pożarze z 1741 r.) wykazuje cechy późnobarokowe. Pod ścianami podzielonymi pilastrami, znajduje się wydatny gzyms. Między pilastrami umieszczono arkadowe płyciny obrazowe. Korpus przykrywa dach dwuspadowy i dachówka ceramiczna. Elewacje kościoła pozbawione są wyraźnych elementów stylowych, na ścianie pd. zachowały się fragmenty zegara słonecznego, na fasadzie wzniesionej ok. 1840 r. znajduje się uszkodzona płaskorzeźba  z wizerunkiem NMP Niepokalanie Poczętej. Wyposażenie świątyni stanowi pięć niekompletnych ołtarzy i chór z 1751 r. Karmazynowy ołtarz główny z nielicznymi złoceniami i pozłacanym tabernakulum pochodzi z końca XVII w. Na środku ołtarza znajdował się obraz Matki Boskiej Pocieszycielki Strapionych (skradziony w 2002 r), autorstwa Sassoferrato. Neogotycka dzwonnica została  zbudowana z cegły w 1836 r. w kształcie złamanego łuku zwieńczonego krzyżem żelaznym. 2 dzwony w niej zawieszone zostały skradzione przez Niemców w 1941 r. Obecnie odprawia się w kościele 5 nabożeństw w ciągu roku.

Obiekt dostępny z zewnątrz.

Oprac. Tomasz Woźniak, OT NID w Krakowie, 14-04-2020 r.