Historia

Początki (Starej) Słupi sięgają wcześniej niż fundacja opactwa łysogórskiego, która miała miejsce w XII wieku. Miejscowość położona u stóp Łysej Góry w bliskim sąsiedztwie benedyktyńskiego sanktuarium św. Krzyża, pełniła w średniowieczu funkcję ochronną dla pobliskiego klasztoru. Dzięki rozwojowi ruchu pątniczego na Św. Krzyżu wzrosła również rola (Starej) Słupi, jako miejscowości dającej schronienie pielgrzymującym. Lokacja Słupi Nowej (miasteczka nieopodal Słupi Starej) nastąpiła przed I połową XIV w.; wtedy też powstał drewniany kościół pw. św. Wawrzyńca. Parafia Słupia wymieniona została w rejestrze świętopietrza z lat 1325-1327,  znajdowała się ona w Starej Słupi – kościół pw. św. Wincentego. W Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis Jan Długosz podaje, że w XV wieku drewniany kościół św. Wawrzyńca w Nowej Słupi posiadał uprawnienia parafialne, a kościół św. Wincentego podporządkowano parafii w Nowej Słupi. Podczas najazdu Tatarów w 1500 i 1502 r. zniszczeniu uległy oba kościoły, na skutek czego opat świętokrzyski podjął decyzje w sprawie połączenia obu świątyń. Później kościół pw. św. Wawrzyńca w Nowej Słupi został spalony w 1656 roku przez wojska księcia Siedmiogrodu Jerzego II Rakoczego. Odbudowa świątyni rozpoczęła się najprawdopodobniej już w kolejnych latach, dzięki staraniom i funduszom proboszcza - benedyktyna ks. Macieja Sekulskiego. Biskup pomocniczy krakowski ks. Mikołaj Oborski konsekrował nową świątynię 17 sierpnia 1677 r. Dnia 23 maja 1678 r. biskup krakowski ks. Andrzej Trzebicki podniósł nowosłupski kościół farny do godności prepozytury oraz zezwolił ks. Sekulskiemu używać tytułu prepozyta, a opat nagrodził benedyktyna nadaniami gruntów ornych i sadzawek rybnych oraz czynszami i dziesięcinami. W opisie wizytacji kościoła św. Wawrzyńca z 1711 r. zanotowano, że był on jednonawowy, przykryty dachem gontowym bez wieży, wewnątrz pobielony, o czterech ołtarzach, wyposażony w proste meble kościelne oraz organy. Bardziej szczegółowy opis zawiera protokół powizytacyjny bp Andrzeja Załuskiego z 1748 r., gdzie stwierdzono, że kościół farny w Nowej Słupi zaopatrzony był wystarczająco w naczynia srebrne, paramenty (naczynia i przedmioty używane w liturgii, w tym szaty), inne przybory mszalne oraz ozdoby ołtarzowe i  księgi kościelne. Gruntowny remont przeprowadzono pod koniec XIX wieku oraz po 1920 roku. Rozbudowa świątyni o dwie nawy boczne nastąpiła ok. 1960 r. dzięki staraniom ówczesnego proboszcza, ks. Stanisława Gruszki. Do gruntownej renowacji zewnętrznej kościoła przystąpiono w 1982 r., kiedy to obłożono zewnętrzne pilastry piaskowcem, a do wnętrza wprowadzono boazerie. W 2006 roku przeprowadzono kolejny kompleksowy remont świątyni, w tym m.in.: więźby dachowej, pokryto dach blachą miedzianą, zamontowano instalację odgromową, naprawiono tynki wewnętrzne, wstawiono nowe okna i drzwi, położono nową posadzkę oraz odmalowano wnętrza. Barokowa dekoracja sztukatorska sklepień została poddana zabiegom konserwatorskim. Dzięki staraniom proboszcza ks. Krzysztofa Bartochowskiego parafia niedawno pozyskała relikwie drugiego stopnia św. Jana Pawła II.

Opis

Kościół zlokalizowany jest w północno-wschodnim narożniku Rynku, zajmując centralną część działki otoczonej murem. W południowo-zachodnim narożniku ogrodzenia znajduje się dzwonnica, na północ od kościoła – za ogrodzeniem – mieści się teren dawnego cmentarza oraz w części zachodniej terenu plebania. Położony w centralnej części działki orientowany kościół jest budowlą trójnawową (nawa główna dwukrotnie szersza i wyższa od naw bocznych), trójprzęsłową, na rzucie zbliżonym do kwadratu, z przylegającym od wsch. niższym i węższym prezbiterium zamkniętym półkoliście. Od pn. i pd. do prezbiterium przylegają niskie, prostokątne zakrystie. Świątynie wymurowano z kamienia łamanego i w całości otynkowano. Nakrywają ją dachy: jednospadowy nad nawami bocznymi, dwuspadowy nad nawą główną (z sygnaturką zbliżoną do linii łuku tęczowego, na której znajduje się latarnia zwieńczona krzyżem) i zakrystiami oraz półstożkowy nad prezbiterium. Elewacje zewnętrzne zostały otynkowane, a fasada ujęta w dwie płaskie lizeny narożne zakończone drobnymi sterczynami z trójkątnym szczytem. Na osi głównej umieszczono kamienny portal z herbem benedyktyńskim w nadprożu i tablicą z inskrypcją fundacyjną. Powyżej usytuowano niszę z barokową rzeźbą patrona kościoła św. Wawrzyńca oraz okrągłe okno. W szczycie są trzy wnęki z barokowymi rzeźbami Matki Boskiej z Dzieciątkiem, św. Scholastyki i św. Benedykta. Wnętrze kościoła nakrywają sklepienia kolebkowe z lunetami, na gurtach, pokryte dekoracją stiukową w typie późnorenesansowym, w nawie głównej znajdują się kartusze z uskrzydlonymi główkami aniołków; w jednym z nich mieści się również podwójny krzyż benedyktyński. Wyjątek stanowi zakrystia pn. nakryta sklepieniem kolebkowo-krzyżowym. Wśród elementów wyposażenia wnętrza należy wymienić: późnobarokowy  ołtarz główny z czarnego marmuru z ok. połowy XVIII w., z obrazem św. Wawrzyńca (II poł. XIX w.) i krucyfiksem późnobarokowym (2 poł. XVIII w.); dwa ołtarze boczne późnobarokowe z obrazami: w prawym św. Anna Samotrzeć (przełom XVII/XVIII w.), który zasłaniany jest obrazem św. Józefa w czasie wspomnienia tego świętego; oraz w lewym Matka Boska z Dzieciątkiem (koniec XVII w.). Na uwagę zasługują organy neobarokowe z ok. połowy XIX w., nad którymi znajduje się barokowa rzeźba Dawida; chrzcielnica późnobarokowa oraz ambona eklektyczna z II poł. XIX w. Wchodząc głównym wejściem na teren przykościelny warto również zwrócić uwagę na późnorenesansową bramę z brązu, którą przywieziono do kościoła po kasacie klasztoru na Świętym Krzyżu.

Oprac. Wioletta Szafarczyk, PT NID w Kielcach, 12-05-2021 r.