Bibliografia
- Bosko J., Wojtkowski J. M., Dziedzictwo historyczno-artystyczne archidiecezji warmińskiej. Zabytki ruchome, Olsztyn 2011, s. 118-119.
- Chrzanowski T., Przewodnik po zabytkowych kościołach północnej Warmii, Olsztyn 1978, s. 65-68.
- Herrmann Ch., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007, s. 509-510.
- Loyal D., Sakrale Backsteigotik im Ermland. Eine bautopographische Untersuhung, Bonn 1995, s. 307-308.
Opis użytkownika portalu
Wieś Kiwity (niem. Kiwitten) położona jest w powiecie lidzbarskim, w gminie Kiwity. W 1319 r. biskup warmiński Eberhard z Nysy wystawił dokument lokacyjny wsi dla niejakiego Gerko de Kwitten. W tym też zapewne roku powstała parafia, gdyż w dokumencie lokacyjnym jest wzmianka o miejscowym proboszczu. Pierwsza źródłowa nota o kościele, zapewne drewnianym, pojawia się w 1335 roku. Obecny kościół murowany był wznoszony w okresie od ok. 1350-1370 do ok. 1420 r., wieża od ok. 1400 r. do 1450 r. W 1687 roku przeprowadzono pierwszy remont wieży, w 1722 roku odnowiono zakrystię (na co wskazuje data na sklepieniu krzyżowym w zakrystii), w 1791 roku - elewacje kościoła. Gruntowną renowację budowla przeszła w 1862 roku, wówczas z regotyzacją zakrystii, budową kaplicy północnej oraz rekonstrukcją częściową szczytów (w przypadku szczytu zachodniego wieży wykonując go w całości na nowo). W 1879 roku odbyła się rekonsekracja kościoła. W czasach powojennych kościół był jeszcze remontowany w 1972 roku.
Kościół w Kiwitach to budowla orientowana, założona na rzucie wydłużonego prostokąta, jednoprzestrzenna z prosto zakończonym prezbiterium, z kwadratową zakrystią w północno-wschodnim narożniku, prostokątną kaplicą od północy oraz wieżą na planie kwadratu na osi ściany zachodniej.
Budowla, choć okazała i efektowna przez dekorację architektoniczną szczytów i wieży, to w rzucie stanowi prosty kościół jednonawowy, w typie salowym, bez wyodrębnionego w bryle prezbiterium, typowy dla architektoniczno-przestrzennych rozwiązań kościołów gotyckich na Warmii. Kościół w Kiwitach został wzniesiony z kamienia polnego do wysokości parapetów okien, powyżej murowany z cegły o układzie gotyckim; ściany zakrystii - ceglane na całej wysokości, a kruchty - ceglane i tynkowane. Wieża została wzniesiona na wysokim, kamiennym cokole, wymurowana z cegły, z użyciem zendrówki, układanej w geometryczną kompozycję rombową. Z ceglanymi ścianami kościoła kontrastują tynkowane blendy, fryzy podokapowe (obiegające korpus nawy i zakrystii i odcinające szczyty), a także elewacje kaplicy północnej. Bryłę wzmacniają w narożnikach ukośne przypory, których górne partie ponad krawędziami murów nawy zostały przekształcone w sterczyny z blendami.
Kościół i wieża kryte są odrębnymi dachami dwuspadowymi, przesłoniętymi szczytami, kruchta i zakrystia – niższymi dachami dwuspadowym, poprzecznymi, o kalenicy sięgającej okapu dachu, również ujęte szczytami. Pokrycie dachowe na kościele jest ceramiczne (dachówka esówka). Nad nawą zachowała się oryginalna więźba dachowa storczykowa, precyzyjnie wydatowana na podstawie badań dendrochronologicznych na 1419 r.
Kompozycję ścian zewnętrznych tworzą naprzemiennie okna i blendy ostrołukowe, gęsto rozmieszczone, a ścian zakrystii – same blendy. Na ścianie południowej zachowany jest ślad po dwuspadowym dachu być może dawnej kruchty. Obecnie w tym miejsce znajduje się niska przybudówka, mieszcząca wejście do krypty kościoła.
Kościół wyróżnia okazały szczyt wschodni (schodkowo-sterczynowy), ozdobiony ostrołukowymi blendami, biegnącymi przez całą jego wysokość i rozczłonkowany przekątniowo ustawionymi słupkami, przechodzącymi w sterczyny, z wieńczącą sterczyną - sygnaturką. Dekoracyjność formy wzmacniają dodatkowe sterczynki umieszczone w miejscach uskoków szczytu. Szczyt zachodni nawy kościoła jest znacznie przesłonięty przez wieżę. Szczyt zakrystii (z trzema blendami) ma podobną formę do wschodniego w odpowiednio mniejszej skali. Ukształtowanie szczytu neogotyckiej kruchty północnej wiąże się z dekoracyjnym opracowaniem jej ściany frontowej. Układ czterech, płaskich lizen, poprowadzonych przez całą wysokość kruchty, wyznacza równocześnie wertykalny podział schodkowego szczytu; lizeny powyżej szczytu przechodzą w przysadziste, czworoboczne sterczyny z daszkami, od frontu ozdobione niszami. Ściany kruchty oraz przestrzenie międzylizenowe w szczycie zostały wypełnione niszami, zamkniętymi łukiem pełnym (elewacje boczne) oraz łukiem ostrym (elewacja frontowa); wejście do kruchty umieszczone jest osiowo na ścianie północnej.
Do korpusu nawowego od zachodu przylega dominująca w sylwecie kościoła sześciokondygnacyjna wieża, zwieńczona szczytami schodkowo-sterczynowi, które różnią się między sobą). Szczyt wschodni wieży nawiązuje formą do szczytu wschodniego nawy, został jednak wzbogacony o poziome fryzy opasujące słupki sterczynowe. Szczyt zachodni jest swobodnym nawiązaniem do obu form. Wieża na każdej z kondygnacji posiada odmienną dekorację, złożoną z rzędu blend ostrołukowych lub zamkniętych dwułuczem lub blend przenikających się (przeplecionych) o półkolistym zamknięciu. To ostatnie rozwiązanie jest dodatkowo podkreślone fryzem złożonym z trzech warstw cegieł układanych na płask rębem skośnym. Podobnie ukształtowany, lecz węższy fryz wydziela ostatnią kondygnację wieży. W przyziemiu znajduje się uskokowy portal o ostrym łuku, flankowany blendami. Na szczycie zachodnim znajduje się chorągiewka z datą 1687, a na wschodnim - kuty krzyż z kogutkiem.
Jednoprzestrzenne wnętrze kościoła kryte jest drewnianym stropem, pokrytym polichromia z l. 20. i 30. XX w., w kruchcie i zakrystii zastosowano sklepienia krzyżowe.
Do najcenniejszych elementów wyposażenia należą:
- późnobarokowy ołtarz główny w. z obrazem Ukrzyżowanie oraz rzeźbami św. Piotra, św. Pawła, św. Wojciecha i św. Sebastiana, św. Jerzego, autorstwa Krzysztofa Peuckera z Reszla, l. 20. XVIII oraz z późnogotycką figurą Matki Boskiej z Dzieciątkiem z ok. 1510 -1520;
- ołtarz boczny lewy z ok. 1718 r. z obrazem św. Sebastiana z XIX wieku;
- ołtarz boczny prawy z ok. 1718 r. z kopią obrazu Matki Boskiej Stoczkowskiej oraz z barokowym obrazem św. Mikołaja z XVIII wieku;
- balustrada z balaskami przed ołtarzem głównym, autorstwa Krzysztofa Peuckera z Reszla, l. 20. XVIII w.;
- ambona z baldachimem z figurami czterech Ewangelistów z l. 30. XVIII w.;
- chór muzyczny z obrazami z życia św. Franciszka Ksawerego z 1 ćw. XVIII w.;
- prospekt organowy z 2 poł. XIX w.;
- dwa konfesjonały autorstwa Chrystiana Bernarda Schmidta z Reszla, 1763 r.;
- płyta nagrobna biskupa warmińskiego Jana Wilde;
- epitafium Eustachego von Knobelsdorfa zmarłego w 1671 r. z XIX – wiecznym obrazem Ukrzyżowanie;
- granitowa chrzcielnica z XIV w.
Model 3D
Oprac. Janusz Gerszberg