Projekt wybitnego architekta Edgara Norwertha. Wyraz idei patriotycznych i upamiętnienie czynu legionowego.

Historia

Zbudowany w latach 1933-1935 na terenie dawnego folwarku „Psiarnia”, jako część kompleksu sportowego, z inicjatywy Komitetu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego w Kielcach, związanego ze stacjonującym w mieście 4 Pułkiem Legionów. Wybudowany w rocznicę odzyskania niepodległości i zlokalizowany przy trakcie, którym wkroczyła do Kielc Pierwsza Kompania Kadrowa z Józefem Piłsudskim na czele - stanowił hołd złożony legionistom i marszałkowi. Projekt gmachu i otoczenia sporządził w 1933 roku warszawski architekt Edgar Aleksander Norwerth, tworzący głównie w duchu umiarkowanego funkcjonalizmu. Wystrój wnętrz zaprojektował miejscowy rzeźbiarz Leon Książyński. Budynek ukończono w 1935 roku; prace wnętrzarskie trwały dłużej. W 1938 roku na placu przed budynkiem odsłonięto Pomnik Czynu Legionowego autorstwa krakowskiego rzeźbiarza i legionisty profesora Jana Raszki (zniszczony w czasie II wojny światowej, zrekonstruowany w 1991 roku). Celem budowy domu miał być rozwój sportu wyczynowego i paramilitarnego, upowszechnianie kultury oraz integracja środowiska wojskowego z kielczanami. Wg projektu na parterze mieściły się 3 świetlice żołnierskie, sala teatralno-kinowa, gimnastyczna, boksu itp., a na piętrze - sala balowa, salony kasynowe, jadalnia, sala konferencyjna oraz 30 pokoi dla organizacji wojskowych. W głębi posesji zaplanowano ogród, place tenisowe i gimnastyczne, oraz basen, natomiast na wewnętrznym dziedzińcu fontannę. Początkowo w obiekcie odbywały się głównie spektakle teatralne, akademie, rauty i bale. Dopiero w następnych latach mieścił się tu Miejski Ośrodek Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego, świetlica oraz ogród jordanowski dla dzieci. W czasie II wojny światowej w budynku działał Soldatenheim (Niemiecki Dom Żołnierza), a w ostatnim jej okresie - szpital. W 1947 roku przeznaczono go na Dom Kultury Robotniczej, stanowiący zaczątek ob. Wojewódzkiego Domu Kultury im. J. Piłsudskiego, działającego w budynku do dziś. W latach 90. XX wieku m.in. wykonano remont elewacji i konserwację wystroju Sali Lustrzanej, w 2008 roku renowacje ogrodzenia.

Opis

Zlokalizowany jest na południe od centrum miasta, w sąsiedztwie stadionu, między ulicą Ściegiennego, Aleją Legionów i placem Piłsudskiego, na którym stoi replika pomnika Czynu Legionowego. Zespół składa się z kompleksu połączonych skrzydeł, zgrupowanych wokół niewielkiego dziedzińca. Od strony wschodniej wygradza je murowano-żeliwne, przedwojenne ogrodzenie, z kamiennymi słupami zwieńczony metalowymi sterczynami (quasi żelaźce halabard). Gmach zaprojektowany został według zasad modernistycznego funkcjonalizmu, z wpływami historyzmu w detalu elewacji, a zwłaszcza w bogatym wystroju wnętrz. Jest murowany z cegły, tynkowany, ze stropami żelbetowymi oraz płaskimi dachami. Okładzina parteru i podcieni, gzymsy i detal architektoniczny elewacji są z piaskowca, natomiast w wystroju wnętrz przeważają lokalne marmury oraz sztukaterie. Skrzydło północne i wschodnie ma charakter reprezentacyjny, z obszernym holem, ze schodami w kształcie litery T, prowadzącymi do okazałych sal na piętrze - tzw. Sali Kominkowej i Sali Lustrzanej. Wysunięte skrzydło północno-zachodnie przeznaczono na salę kinową, zachodnie na biura, a południowe na salę gimnastyczną. Stosownie do funkcji, bogatszą oprawę architektoniczną zastosowano jedynie w asymetrycznych elewacjach północnych i wschodnich, które wyróżniają arkadowe podcienia w parterze, a na piętrze rząd prostokątnych portre-fenetre o naczółkach złączonych z okulusami. Piętro i narożniki ryzalitu wschodniego akcentują także smukłe, okrągłe słupy wsparte na konsolkach, całość zaś wieńczy rodzaj attyki. Na fasadzie północnej widnieje kamienna tablica z nazwą obiektu i datą 1935, zdobiona godłem z orłem polskim oraz motywem luf armatnich. Wnętrza są dwu- oraz dwuipółtraktowe, podzielone masywnymi filarami (m.in. hol, sala kinowa) lub artykułowane podziałami pilastrowymi (Sala Lustrzana, Sala Kominkowa). Bogaty wystrój pomieszczeń reprezentacyjnych tworzą barwna okładzina i rzeźbiarski detal z różnorodnych marmurów oraz stropy kasetonowe, sztukateria na sufitach, drewniane, mozaikowe parkiety, intarsjowana stolarka drzwiowa.

Zabytek częściowo dostępny dla zwiedzających; wnętrza są udostępniane w ramach działalności Wojewódzkiego Domu Kultury w Kielcach.

Oprac. Anna Adamczyk, 15.12.2014 r.

Bibliografia

• Karta ewidencyjna, Dom Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego im. Józefa Piłsudskiego - ob. Wojewódzki Dom Kultury, oprac. E. Traczyński, A. Jurkiewicz, Kielce 2010, Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach i Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie,
• Adamczyk A., Prace remontowo-konserwatorskie i budowlane w granicach województwa świętokrzyskiego i dawnego kieleckiego, [w:] Piasecka A. (red.), Prace konserwatorskie w latach 1990-2000. Dziesięć lat Służby Ochrony Zabytków w Kielcach, Kielce 2001, s. 38.
• Adamczyk J. L., Przewodnik po zabytkach architektury i budownictwa Kielc, Kielce 1998, s. 45-46.
• Adamczyk J. L., Wróbel T., Portrety zabytków Kielc, Kielce 2004 r., s. 60.
• „Gazeta Kielecka” 1933, nr 55, s. 2.
• „Gazeta Kielecka” 1933, nr 63, s. 2.
• „Gazeta Kielecka” 1936, nr 76, s. 3.
• Machnicki J., Z patriotycznych postaw zrodzony. Dom WF i PW im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Kielcach, „Świętokrzyskie. Środowisko, dziedzictwo kulturowe, edukacja”, 2014, nr 14, s. 138-155, http://sbc.wbp.kielce.pl/Content/27735/%C5%9Awietokrzyskie+14net.pdf
• Myśliński K., Wizerunek miasta (1918-1939), [w:] Główka J. (red.), Kielce przez stulecia, Kielce 2014, s. 471-472.
• Nowakowski T., Geneza budownictwa sportowego w Polsce, „Architektura i Budownictwo”, 1933, nr 10-12, s. 357, il. 97-99.
• Szczepański J., Architekci i budowniczowie. Materiały, Warszawa-Kraków 1990, s. 104-105.
• Urbański K., Miklaszewska H., Sentymentalne Kielce. Fotografie ze zbiorów Muzeum Narodowego w Kielcach, Kielce 2004, s.46, 48.
• Zaremba E., Nowe Kielce, [w:] Pamiętnik Koła Kielczan, Kielce 1936/37, s. 94-95.