Budynek dawnego więzienia jest przykładem XIX-wiecznej architektury penitencjarnej z zachowanym i czytelnym układem przestrzennym.

Historia

Budowę więzienia wraz z pobliskim gmachem sądu, rozpoczęto w 1888 r. Prowadzone w tym zakresie prace przebiegały pod kierunkiem Karla Friedricha Endella, zatrudnionego na stałe w Berlinie, przy współudziale Franza Poserna z Pszczyny. Karl Endell był projektantem wielu innych obiektów użyteczności publicznej, w tym m. in. sądu ziemskiego w Raciborzu oraz zespołu zakładu karnego w Strzelcach Opolskich. Realizatorami projektu byli radcy i mistrzowie budowlani z Opola i okolic.

W kompleksie aresztu w Katowicach znajdowało się osobne więzienie dla kobiet i mężczyzn. Więzienie dla mężczyzn charakteryzowało się układem trójskrzydłowym, z dwoma blokami cel całodobowego pobytu. Sposób rozmieszczenia cel nawiązywał do stosowanej w architekturze penitencjarnej zasady panopticonu, umożliwiającej stały nadzór i kontrolę nad skazanymi. W trzecim bloku mieściły się cele sypialne oraz magazyny. W hali centralnej znajdowała się szkoła i pomieszczenia przeznaczone do wspólnej pracy więźniów. W pobliżu wejścia usytuowano pawilon z administracją, izolatkami oraz kaplicą. Planowano również wzniesienie budynków mieszkalnych dla pracowników zakładu, zlokalizowanych w ogrodzie. Budynek więzienia, w swoich założeniach nawiązywał do realizacji zachodnich, m. in. więzienia Pentonville w Londynie oraz Moabit w Berlinie. Cały kompleks wykorzystywany był jako areszt o znaczeniu drugorzędnym (czołowym ośrodkiem penitencjarnym na Śląsku było więzienie w Raciborzu). Na przestrzeni lat budynek poddawany był licznym pracom remontowym i modernizacyjnym, w jego otoczeniu wybudowano także obiekty nowe. Pomimo to, pierwotny charakter założenia nadal jest czytelny.

Opis

Historyczne budynki aresztu zlokalizowane są w południowej części śródmieścia Katowic, przy ul. Mikołowskiej. Wraz z gmachem sądu, umiejscowionym po stronie północnej, tworzą one zespół sądowo-więzienny. W najbliższym otoczeniu kompleksu przeważa wielorodzinna zabudowa mieszkalno-usługowa, zgrupowana w kwartały. Zespół aresztu graniczy od strony wschodniej z wysokimi zadrzewieniami i zielenią Placu Andrzeja. Zabudowania więzienne wraz z gmachem sądu oraz budynkami mieszkalnymi dla inspektora i pracowników, stanowiły integralny element kompozycji przestrzennej części Katowic, zlokalizowanej przy drodze prowadzącej do Mikołowa.

W skład historycznego kompleksu wchodzi budynek aresztu śledczego, ob. pawilon „D”, budynek więzienny, ob. pawilony „A”, „B”, „C”, dwa budynki gospodarcze, w których obecnie znajduje się pralnia oraz kuchnia i dwa budynki mieszkalne, przeznaczone pierwotnie dla inspektora i pracowników, zlokalizowane poza murem więziennym. Wszystkie obiekty wzniesiono w stylu historyzmu. Dodatkowo, prawdopodobnie w l. 20. XX w., w murze więziennym dobudowano modernistyczne wieżyczki strażnicze. Poszczególne obiekty, wchodzące w skład kompleksu zostały wymurowane z cegły.

Dominantą w przestrzeni zespołu jest budynek więzienny, (ob. pawilony „A”, „B”, „C”) wyróżniający się pod względem gabarytów i układu przestrzennego. Obiekt posiada wysokość czterech kondygnacji i został wybudowany na planie litery „Y”. Budynek wzniesiono z cegły i otynkowano od wewnątrz. W pomieszczeniach znajdują się sklepienia kolebkowe, a w kilku pokojach biurowych stropy płaskie. Dach został oparty na więźbie drewnianej, płatwiowo-jętkowej i pokryty dachówką. Obiekt posiada ceglany cokół. Rytm poszczególnych elewacji wyznaczają regularnie rozmieszczone okna, zamknięte łukiem odcinkowym. W ścianach szczytowych skrzydeł znajdują się wielopodziałowe i wielopoziomowe okna, usytuowane centralnie, sięgające od cokołu do wysokości powyżej krawędzi połaci dachu. Budynek zwieńczony jest fryzem koronującym w formie krenelażu. Charakterystyczną cechą obiektu jest panoptyczny układ wnętrza.

Obiekt niedostępny dla zwiedzających

Opr. Ewa Waryś, OT NID w Katowicach, 14-09-2018 r.