Świątynię, a zwłaszcza plastyczną fasadę, wyróżnia wysoka klasa architektury. Jej wyjątkowy styl zaczerpnięty z twórczości piemonckiego architekta Guarino Guariniego, a także środowiska czeskiego nie ma analogii w ówczesnym budownictwie sakralnym Warszawy i okolic. Ochroną konserwatorską zostało objęte również cenne wyposażenie świątyni, dzwonnica z przełomu XVIII i XIX wieku oraz otoczenie zabytku.

Historia

Karczew to jeden z najstarszych ośrodków osadniczych południowego Mazowsza, założony w końcu XIV wieku przez przedstawicieli rodu Dudów Karczewskich herbu Jasieńczyk. W 1548 roku uzyskał prawa miejskie. Ok. 1488 r. w miejscowości powstał drewniany kościół pw. śś. Wita i Bartłomieja z fundacji m. in. Pawła i Marcina Karczewskich. Około 1541 roku dobudowano do niego murowaną, kwadratową kaplicę Karczewskich. W 1577 roku świątynia spłonęła podczas pożaru miasta. Ok. 1603 roku powstał nowy drewniany kościół z dwiema kaplicami oraz prawdopodobnie odbudowaną kaplicą Karczewskich. Konsekracja nastąpiła dopiero w 1667 roku. Murowaną świątynię wzniesiono w latach 1728-1732 z fundacji Franciszka Bielińskiego marszałka wielkiego koronnego, którego ojciec nabył Karczew i dobra otwockie po roku 1685. W 1733 roku nowy kościół konsekrował bp Andrzej Stanisław Załuski. Ciekawym faktem jest dobudowanie nowej świątyni do zachowanej kaplicy Karczewskich. Prawdopodobnie ok. 1740 r. powstała symetryczna kaplica z drugiej strony nawy, tak że budowla przyjęła plan krzyża. Autorstwo projektu kościoła obecnie przypisywane jest Karolowi Bayowi. Jakub Fontana uznawany wcześniej za projektanta świątyni, pracował w 1743 roku przy jej rozbudowie o boczne kruchty. W 1768 roku następuje ponowna erekcja kościoła przez Franciszka Bielińskiego, starostę czerwickiego. W 1815 roku w kościele prowadzono prace restauratorskie. Po pożarze w 1833 roku pracami naprawczymi kierował arch. Krzysztof Wilhelm Dürring. Kolejny pożar w 1865 roku przyniósł wiele szkód usuwanych do 1883 roku Przekształcono wówczas emporę organową. W 1906 roku położono kamień węgielny pod nową rozbudowę kościoła, która nastąpiła w latach 1911-1913 wg projektu architekta Hugona Kudery. W miejsce rozebranej wsch. partii barokowej budowli dobudowano eklektyczne stylistycznie: transept, prezbiterium, dwie kaplice, zakrystię i składzik. W 1915 roku rozbudowaną świątynie konsekrował Kard. Aleksander Kakowski. W czasie działań wojennych w 1944 roku uszkodzony został dach, część sklepienia i szczyt fasady, które dość szybko naprawiono.

Opis

Zabytkowy zespół znajduje się w centrum miasta na czworobocznej, ogrodzonej działce leżącej na nieregularnym terenie otoczonym łukowato wygiętą ul. Stare Miasto i ul. ks. W. Żaboklickiego. Kościół znajduje się na wschodniej części porośniętej starodrzewem parceli, a w jej północno-zachodnim krańcu ulokowana jest klasycystyczna, murowana dzwonnica o arkadowej otwartej konstrukcji zwieńczonej dachem namiotowym. Budynek kościoła jest murowany z cegły, tynkowany, orientowany. W wyniku przebudów uzyskał złożony, ale zwarty plan. W trójprzęsłowej nawie, w której skrajne przęsła mają wklęsłe ściany boczne, środkowe, szersze przęsło jest skomunikowane z kwadratowymi kaplicami (od pd. dawna kaplica Karczewskich z XVI lub pocz. XVII w.). Od zach. ujmują je kruchty z około 1743 roku, a od wsch. kaplice powstałe przy rozbudowie kościoła w latach 1911-1913. Z tego czasu pochodzi równy wysokością nawie, półkoliście zakończony transept i prezbiterium ze spłaszczoną pseudokopułą na ich przecięciu. Prezbiterium ujmują po bokach pomieszczania zakrystii i składziku. Dachy kryte blachą, nad korpusem nawowym dwuspadowe, a nad poszczególnymi dobudowanymi partiami wielospadowe lub pulpitowe. Kaplica dobudowana obok transeptu od pn. stronie nawy została zwieńczona kopułą z latarnią, co stylizuje ją na renesansową kaplicę kopułową. Część prezbiterialną wieńczy półkopuła, a pomieszczenia po jej bokach mają dachy mansardowe z lukarnami. Bryłę wzbogacają jeszcze sygnaturka z hełmem nad skrzyżowaniem naw i wieżyczki przy prezbiterium. Wyjątkową późnobarokową formą wyróżnia się założona na falistej linii fasada, trójprzęsłowa i dwukondygnacyjna z wysokim rozbudowanym szczytem, w którym dominują linie wklęsłe. Na jej plastyczną formę składają się zdwojone pilastry toskańskie wspierające wydatne gierowane belkowanie - zaskakująco wygięte pod szczytem, przerywane szczyty i spływy, nisze, okulusy i owalne okna. Fasadę po bokach ujmują późniejsze, parawanowe spływy wieńczące elewacje krucht. Również niezwykłe i nawiązujące do twórczości Guariniego było zastosowanie we wnętrzu kanelowanych, skośnie ustawionych pilastrów ujmujących wtopioną między nie kolumnę, podpierających rozbudowane plastyczne belkowanie, a także skośne ustawienie gurtów sklepiennych. We wnętrzu warto zwrócić uwagę na barokowe wyposażenie i stiuki, ambonę w kształcie łodzi, fragmenty dziecięcego nagrobka Piotra Mikołaja Karczewskiego zm. w 1601 roku, obrazy dawnego parafianina, wybitnego rysownika Michała Elwiro Andriollego, oraz na umieszczoną na zewnątrz renesansową tablicę upamiętniającą mieszczanina Melchiora Walbacha.

Obiekt dostępny dla zwiwdzających poza godzinami nabożeństw.

Oprac. Małgorzata Laskowska-Adamowicz, OT NID w Warszawie, 30.12.2014 r.