Wartość i znaczenie zabytku

Zespół architektoniczno-krajobrazowy Kamieńca Ząbkowickiego jest unikatowym w skali Polski komponowanym krajobrazem doby historyzmu XIX wieku.

Położone w dolinie Nysy Kłodzkiej, na przedgórzu Sudeckim, średniowieczne opactwo cystersów stało się, po dokonanej w 1810 roku kasacie, kanwą na której powstała arystokratyczna dziewiętnastowieczna rezydencja. Jest to, mimo powojennych zniszczeń i zaniedbań, znakomity przykład wyjątkowej - pod względem rozmachu przeprowadzonych prac - manifestacji stylu życia wielkich rodów książęco-królewskich. Nawiązująca do form historycznych, lecz nowoczesna w formie i funkcji siedziba, była ośrodkiem rozległych dóbr. Bryła pałacu, dominująca nad okolicą i widoczna z odległości kilkudziesięciu kilometrów, jasno określała ówczesną hierarchię społeczną. Wybór miejsca pod jego budowę, na stoku wysokiego, zalesionego wzgórza, z otwarciem widokowym na przełęcz Bardzką rozdzielającą Góry Złote od Gór Sowich, to mistrzowskie krajobrazowo rozwiązanie najwybitniejszego niemieckiego architekta 1. połowy XIX stulecia Karla Friedricha Schinkla, uzupełnione o imponujący ogród pałacowy na tarasach projektu Petera Josepha Lenné.

Nawarstwienia z kolejnych epok tworzą zróżnicowany artystycznie krajobraz kulturowy dawnego opactwa, nie zacierając pierwotnego założenia i podporządkowując się historycznej kompozycji.

Zachowaną historyczną panoramę założenia w Kamieńcu Ząbkowickim cechuje sceniczność, komplementarność oraz integralność. Wyjątkowe walory związane z położeniem zabytków z dominantą pałacu na Górze Zamkowej sprawiają, że są one doskonale eksponowane w terenie. Jednocześnie miejsce ma znakomitą ekspozycję czynną – wieloplanowe widoki na dolinę Nysy Kłodzkiej i masywy Gór Złotych i Sowich oraz Stołowych.

Obecnie na terenie założenia pałacowo-parkowego trwają prace rewaloryzacyjne.

Historia

Zasadniczy zrąb układu przestrzennego obecnego Kamieńca Ząbkowickiego został uformowany jeszcze w połowie XIII wieku przez cystersów przybyłych z Lubiąża. Tutejszy klasztor był ośrodkiem rozległego kompleksu dóbr tworzących zwarte enklawy w obwodach ząbkowickim i ziębickim. W 1. poł. XIV wieku w kilku etapach wzniesiono okazały gotycki kościół i klasztor. Okres nowożytny to przekształcenie części średniowiecznej zabudowy założenia klasztornego. Zmodernizowano i powiększono także zabudowania folwarku i zgodnie z ówczesną modą założono ozdobne ogrody. Na początku XVIII stulecia wnętrze kościoła otrzymało bogate i cenne artystycznie barokowe wyposażenie.

Dobra klasztorne zostały zsekularyzowane w 1810 roku. Nowa era dla Kamieńca Ząbkowickiego rozpoczęła się 25 lutego 1812 roku, gdy dawne cysterskie dobra kupiła królowa niderlandzka Fryderyka Luiza Wilhelmina, księżniczka z rodu Hohenzollernów, siostra króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III, żona Wilhelma I z dynastii Orańskiej.

W wyniku pożaru z 1817 roku, który strawił część zabudowań pocysterskich dokonano pojedynczych rozbiórek i odbudów.

W 1838 roku dobra kamienieckie stały się własnością Marianny Orańskiej, królewny niderlandzkiej (1810-1883), od 1830 roku żony księcia Albrechta von Preussen - brata króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV (1795-1861) oraz kolejnego króla, a następnie cesarza Wilhelma I Hohenzollerna (1797-1888).

Nowi właściciele postanowili w Kamieńcu Ząbkowickim urządzić swoją letnią siedzibę. Opracowaniem projektu zajął się Karl Friedrich Schinkel (1781-1841). Godna podkreślenia jest istotna rola, jaką w procesie projektowania oraz budowy pałacu odegrała księżna. Pierwszą koncepcję inspirowaną architekturą renesansu odrzuciła, przyjęła drugą, ze zmienioną lokalizacją i formą odwołującą się do ceglanego budownictwa gotyckiego. Zrealizowany projekt został opracowany przez Schinkla tak, aby główną osią był widok z Góry Zamkowej w kierunku południowym, ku Przełęczy Bardziej. Położone u stóp wzniesienia dawne opactwo cystersów, w części zrujnowane, stało się elementem nowej kompozycji, przywołaniem chwalebnej epoki średniowiecza.

W 1848 roku budowa pałacu została wstrzymana. Przyczyną, oprócz niepokojów Wiosny Ludów, był rozpoczęty proces rozwodowy Marianny Orańskiej z Albrechtem Hohenzollernem. Po rozwodzie Marianna pozostała formalnie właścicielką dóbr w Kamieńcu Ząbkowickim, ale w 1853 roku zarząd nad nimi przekazała synowi, Fryderykowi Wilhelmowi Albrechtowi (1837-1906). Albrecht, gdyż pod tym imieniem jest powszechnie znany, korzystając z finansowego wsparcia matki, doprowadził do zakończenia budowy w 1857 roku. Prace wykończeniowe trwały jeszcze 10 lat. Jednocześnie w 1859 roku rozpoczęto budowę największej ozdoby budowli, za jaką powszechnie uznano tarasy, dzieło Petera Josepha Lenné (1789-1886). Urządzone na tarasach baseny i fontanny wymagały budowy skomplikowanego systemu zasilania w wodę, którą czerpano ze specjalnie założonego stawu u podnóża Góry Zamkowej, aby za pomocą parowej pompy tłoczyć ją do dwu basenów położonych na szczycie, powyżej pałacu. Ze względu na koszty, główna atrakcja rezydencji, czyli pokazy fontann, była uruchamiana w sezonie letnim jedynie raz w tygodniu lub na specjalne okazje.

Otaczający pałac park zajął ostatecznie areał ponad 100 hektarów. Na jego terenie powstało kilka budowli związanych z rekreacją dworską, wyznaczono również punkty widokowe otwarte głównie w kierunku doliny Nysy Kłodzkiej i położonych na południu masywów górskich. O szatę roślinną tarasów i parku dbali ogrodnicy noszący tytuł dyrektorów książęcych ogrodów zamkowych.

Ostatnią budowlą wzniesioną na terenie parku w końcu XIX stulecia, był dorycki prostylos rodowego mauzoleum Hochenzolernów.

Działania wojenne ograniczyły się do zajęcia 8 maja 1945 roku Kamieńca Ząbkowickiego przez Armię Czerwoną, która nie napotkała na opór. Sam pałac został spalony na początku 1946 roku. Złożone w kościele klasztornym i budynku prałatury dzieła sztuki (mieściła się tu jedna z większych składnic ewakuacyjnych na Dolnym Śląsku) zostały w lutym 1946 roku jedynie w części przejęte przez władze polskie, odnotowano spore braki będące wynikiem rabunku dokonanego przez Rosjan i szabrowników.

Lata powojenne to zły okres dla budowli opactwa. Stan olbrzymiej budowli pogarszał się, stała się ona pozbawioną opieki ruiną, ograbianą i dewastowaną, choć nadal monumentalną i dominującą nad otoczeniem. W 1985 roku rozpoczęto proces odgruzowania pałacu, który w roku następnym wydzierżawiono osobie prywatnej. W 2012 r. pałac wrócił pod bezpośredni zarząd Gminy Kamieniec Ząbkowicki. Przeprowadzono ponownie prace zabezpieczające, a następnie rozpoczęto odbudowę pałacu i renowację parku. Praca trwają nadal, a ich pełna realizacja zajmie zapewne jeszcze dziesięciolecia.

Opis

Granice proponowanego pomnika historii obejmują teren, którego centrum historyczne, kompozycyjne i widokowe stanowią dwa sąsiadujące komponenty zintegrowane w połowie XIX stulecia:

-    opactwo cystersów wraz z osadą przyklasztorną,

-    pałac wraz z parkiem i kościołem ewangelickim.

Opactwo cystersów zachowało historyczną dyspozycję przestrzeni mimo częściowej rozbiórki trzech skrzydeł klasztoru i kościoła pw. św. Marii Magdaleny. Nadal dominantą przestrzenną i kompozycyjną jest monumentalny, gotycki, halowy kościół klasztorny, obecnie parafialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, otoczony dawnymi zabudowania klasztornymi, z imponującym gmachem pałacu opata (prałatury). Czytelny jest przebieg młynówki klasztornej, nad którą przerzucono barokowy, sklepiony most prowadzący do głównej bramy opactwa. Zachowała się dyspozycja folwarku klasztornego, który po pożarze w 1817 roku odbudowano w dawnym, nowożytnym układzie z czworobocznym majdanem otoczonym budynkami mieszkalno-gospodarczymi i nieco odsuniętym w stronę kościoła spichlerzem, mieszczącym się jeszcze w granicach średniowiecznego obszaru obronnego. Położony na północ od zabudowań późnobarokowy ogród klasztorny zachował swe granice wyznaczone nowożytnym murem i jest obecnie wykorzystywany jako teren sportowy z boiskiem i kortem tenisowym. Zachował się położony po południowej stronie ogród opata wraz z ogrodem użytkowym, oba o czytelnych granicach wyznaczonych murami, z zachowanymi budynkami dwu oranżerii i kilku szklarni. Nadal mieszczą się tam ogrody użytkowe i sady.

Drugi komponent, pałac wzniesiony wg projektu Karla Friedricha Schinikla oraz otaczający go park oddziela od opactwa rzeka Budzówka.

Położony na wschód od opactwa neogotycki pałac zajmuje szczyt zachodniego zbocza Góry Zamkowej. Czworoboczna, trójkondygnacyjna, zwarta bryła pałacu z narożnymi, cylindrycznymi wieżami wznosi się na obszernym tarasie otoczonym z dwu stron niższymi oficynami stajni i wozowni. Naroża oficyn wypełniają elipsoidalne baszty, pozbawione zadaszenia i otwarte arkadowymi przeźroczami na otoczenie. Całość skomponowano wokół nieco odchylonej ku południu osi wschód-zachód, symetrycznie rozkładając poszczególne elementy.

Przed pałacem, od południowego-zachodu, znajdują się zaprojektowane przez Petera Josepha Lenné tarasy, uformowane również w układzie symetrycznym, z basenami wodnymi z fontannami, trejażami, glorietami oraz schodami o zróżnicowanym systemie biegów. Na wschód od pałacu znajduje się najwyżej zlokalizowany taras, z grotą Perseusza i zdewastowanym, lecz w pełni nadającym się do obudowy systemem basenów i fontann.

U stóp Góry Zamkowej, nad stawem służącym jako źródło wody dla fontann, znajduje się neogotycki budynek maszynowni wraz z oktogonalnym budynkiem zbiornika na gaz.

Na błoniach nad Budzówką wznosi się neogotycki kościół ewangelicki, zwany zamkowym, projektu Ferdynanda Martiusa. Opuszczona przez długie lata budowla została z wyremontowana i służy jako sala koncertowa oraz wystawiennicza.