Klasztor, będący prepozyturą klasztoru benedyktynów w Lubiniu w Wielkopolsce, spełniał rolę miastotwórczą. Pierwszym jego przełożonym (od 1113 roku) był znany polski kronikarz Gall Anonim. W klasztorze w Jeżowie przebywali królowie: 4 czerwca 1513 r. Zygmunt I Stary a 10 maja 1552 r. Zygmunt II August. Zabudowa sakralna, zlokalizowana na niewielkim wzniesieniu, znakomicie eksponuje się w przestrzeni miejscowości, stanowiąc istotny element jej krajobrazu kulturowego.

Historia

Najstarszy - nieistniejący już kościół w Jeżowie (manifestujący się kamiennymi wątkami nurów w prezbiterium) wzniesiony został wraz z klasztorem przez księcia Bolesława Krzywoustego, który sprowadził do Jeżowa benedyktynów. Według Jana Długosza, kościół jeżowski pod wezwaniem św. Andrzeja został zbudowany z inicjatywy Piotra Włostowica, od roku 1117 palatyna księcia Bolesława. Według innych badaczy kościół powstał przed 1141 rokiem z fundacji Piotra Dunina - komesa i kasztelana ze Skrzynna. Kościół ogrodzony został wysokim murem z kamienia. U schyłku okresu romańskiego, w XIII w., miała miejsce przebudowa kościoła z użyciem cegły. Kościół powiększono w 1240 r. z fundacji książąt mazowieckich Konrada i Ziemowita. Zasadniczy kształt zachowanej nawy pochodzi z 1525 r. i wiąże się okresem rządów prepozyta jeżowskiego Mikołaja Wylezińskiego (pozostawiono część murów kamiennych, nadano gotycki wystrój elewacji zachodniej ze sterczynowym szczytem, zrealizowano sklepienie gwiaździste, ścianom nadano ceglane lico, przerobiono otwory okienne). Kościół pw. św. Andrzeja (obecnie kaplica kościoła św. Józefa) w latach 1141-1824 pełnił funkcję, początkowo kościoła przyklasztornego, a później (od 1270 r.) przyklasztornego i parafialnego. Parafia przy klasztorze benedyktyńskim została erygowana w 1273 r. przez abp gnieźnieńskiego Marcina II. Patronem parafii był św. Andrzej Apostoł, a proboszczem był zawsze prepozyt, czyli przełożony klasztoru. W 1272 roku książę mazowiecki Bolesław II nadał Jeżowowi prawa miejskie. W wyniku pożarów miasta zniszczeniu ulegał także kościół pw. Św. Andrzeja, który odbudowywano kolejno w latach 1494-1505 i po 1579 r. Po I rozbiorze Polski klasztor w Jeżowie został odcięty granicą pruską od macierzystego klasztoru w Lubiniu. W wyniku II rozbioru Polski znalazł się w granicach Prus. Sekularyzacja dóbr kościelnych spowodowała, na mocy dekretu z 17 kwietnia 1819 r., kasację prepozytury benedyktyńskiej. Dobra kościelne przeszły pod administrację króla pruskiego, a Jeżów stał się miastem królewskim. Tym samym miasto utraciło zamożnego patrona w postaci zakonu benedyktynów. W 1824 roku jeżowska parafia przyłączona została do Archidiecezji Warszawskiej, do Dekanatu Brzezińskiego. W połowie XIX w. kościół znajdował się w katastrofalnym stanie technicznym (zawalone sklepienie nad prezbiterium, popękane ściany). W 1854 r. przystąpiono do remontu kościoła, w trakcie którego dokonano rozbiórki dachu, prezbiterium oraz częściowo mury nawy. Wobec faktu, że niewielki kościół pw. św. Andrzeja nie był w stanie pomieścić wiernych należących do dużej parafii oraz sprostać innym potrzebom duszpasterskim, zdecydowano o budowie większego kościoła. Przed rozpoczęciem jego realizacji dokonano definitywnej rozbiórki wschodniej części kościoła pw. św. Andrzeja. Nowy kościół parafialny, usytuowany bezpośrednio przy nawie kościoła św. Andrzeja, wznoszony w latach 1907-1914, według projektu warszawskiego architekta Konstantego Wojciechowskiego, poświęcony został w lipcu 1914 r. i otrzymał tytuł św. Józefa, Oblubieńca NMP. Od 1914 roku kolejnym patronem kościoła i parafii jest św. Józef. Po zniszczeniu przez wichurę drewnianej wieży kościoła w 1917 r. podjęto budowę istniejącej, murowanej, niższej wieży frontowej. W latach 1960-1961 przeprowadzono generalny remont nawy kościoła pw. św. Andrzeja: wzmocniono sklepienia siatką żelbetową, dokonano reperacji wiązań dachowych oraz tynków zewnętrznych. W roku 1991 w tym kościele przeprowadzono wymianę pokrycia dachowego (z dachówki na blachę), wymieniono i zaimpregnowano zniszczone elementy więźby dachowej, oczyszczono sklepienia. W latach 2002-2006 dokonano renowacji wieży poprzez wymianę spróchniałych elementów i pokrycie blachą miedzianą. Wykonano także prace modernizacyjne wewnątrz kościoła i konserwatorskie przy obrazie Matki Bożej, stacjach drogi krzyżowej i ambonie.

Opis

Zespół kościelny usytuowany jest we wschodniej pierzei Rynku, na południe od ul. Ściborka, na wzniesieniu opadającym w kierunku zachodnim. Cmentarz przykościelny ogrodzony murem z kamieni polnych i żelaznym parkanem, w którym znajdują się wejścia prowadzące od zachodu i południa. W sumie na teren cmentarza prowadzą dwie bramy wejściowe i cztery furtki żelazne. Zabudowa kościelna składa się z dwóch, połączonych z sobą budynków: nawy średniowiecznego, przyklasztornego kościoła pw. św. Andrzeja Apostoła i wzniesionego w pocz. XX w. kościoła pw. św. Józefa. Orientowana nawa starego kościoła przylega do zachodniej ściany, ustawionego na osi wschód-zachód, nowego kościoła, stanowiąc jego obszerną kaplicę. Nawa kościoła pw. św. Andrzeja Apostoła gotycka. Kościół pw. św. Józefa neogotycki. Nawa kościoła pw. św. Andrzeja Apostoła, wzniesiona z kamienia i cegły, otynkowana, ma formę skrzyniową. Założona na rzucie prostokąta, jednoprzestrzenna, podzielona jest dwoma grubymi filarami przyściennymi na trzy części przykryte trzema przęsłami późnogotyckiego sklepienia gwiaździstego o żebrowaniu ceglanym, nietynkowanym. Kalenica dachu o konstrukcji wieszarowej, usytuowana jest prawie na tej samej wysokości, co dolna krawędź połaci dachowej kościoła dwudziestowiecznego, który stanowi dominantę zespołu. Kościół pw. św. Józefa, wzniesiony z cegły, z fundamentem z kamienia polnego, trójnawowy, bazylikowy, posiada trójbocznie zakończone prezbiterium zwrócone na północ. Do prezbiterium przylega okrągła wieżyczka i trójbocznie zamknięta zakrystia, a po przeciwległej stronie skarbczyk. Nawy rozdzielone rzędami słupów podtrzymujących sklepienia krzyżowe i siatkowe. W linii frontu kościoła dostawiona od zachodu wieża-dzwonnica, w której zawieszone są dwa dzwony spiżowe. Przy ścianie wschodniej nawy kościoła pw. św. Andrzeja, w zamurowanym dawnym łuku tęczowym, w której wykonano przejście łączące oba kościoły, ustawiony ołtarz. Od strony zachodniej drewniany, wsparty na czterech kolumnach, chór muzyczny z dekorację empirową. Pod chórem, na osi znajduje się główny otwór wejściowy do nawy. Drugie wejście do niej prowadzi od strony południowej. Na ścianach bocznych nawy, we wnękach między filarami umieszczone są po trzy ostrołukowe okna. Elewacja zachodnia nawy kościoła pw. św. Andrzeja wzmocniona szkarpami - dwoma narożnymi o trzech spadkach i dwoma środkowymi. Wejście główne na osi, akcentowane ostrołukowym portalem. Między środkowymi szkarpami usytuowana parterowa kruchta, zwieńczona gzymsem i przykryta dachem pulpitowym, nad którym znajduje się okno zamknięte półkoliście. Szczyt o dziewięciu sterczynach, środkowej znacznie szerszej z półkolistą płyciną z oknem. W polach międzysterczynowych po trzy płyciny o zmniejszającej się wysokości, a powiększającej szerokości. Elewacje północna i południowa oszkarpowane, z obiegającymi je gzymsami wieńczącymi. Dach dwuspadowy kryty jest i blachą cynkową. Elewacje kościoła pw. św. Józefa oszkarpowane. W elewacji frontowej znajdują się dwie wnęki z wejściami do naw bocznych. Pod okapem dachu ceglany fryz arkadkowy. Dachy dwuspadowe i wielospadowe z wieżyczką na sygnaturkę. Nad korpusem głównym kościoła dach kryty blachą, nad prezbiterium dachówką. Wieża-dzwonnica oszkarpowana na narożach, w przyziemiu posiada podcienia, w górnej części podwójne okna. Przykryta wielobocznym szpiczastym hełmem, krytym blachą. We wnętrzu nawy kościoła pw. św. Andrzeja ołtarz główny barokowy, z przełomu XVII i XVIII w. z późnogotyckim krucyfiksem z ok. 1500 r. oraz dwie kamienne kropielnice. W wyposażeniu kościoła pw. św. Józefa m.in.: trzy rokokowe konfesjonały, dwa kielichy: jeden z ok. 1630 r. a drugi pochodzący połowy XVII w., empirowy relikwiarz z 1806 r. oraz ornat z haftowaną kolumną z przedstawieniami: św. Trójcy, Matki Bożej i św. Jana Chrzciciela, symbolami Ewangelistów i monogramami gotycko-renesansowymi z XVI w. oraz ornat z I połowy XVII w. Epitafia poświęcone są rodzinom Krukowieckich i Sulikowskich.

Obiekt dostępny przez cały rok, możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac. Jolanta Welc Jędrzejewska, OT NID w Łodzi, 21.08.2014 r.