XX w., której wartość podnosi w dużej mierze zachowane oryginalne wyposażenie. Budowla położona w eksponowanym miejscu posiada duże walory krajobrazowe. W cerkwi znajduje się uznawana z cudowną ikona Matki Boskiej „Drzwi Miłosierdzia” otoczona kultem od kilku stuleci oraz jeden z najcenniejszych ikonostasów z XVII i XVIII w. w Polsce.

Historia

Rozpoczęcie budowy cerkwi datuje się na 1717, a jej zakończenie ok. 1754 (położono posadzkę). Następnie wykonano polichromię oraz kompletowano wyposażenie wnętrza. Zapewne w l. 50. XVIII, a przed 1752 r., powstała towarzysząca cerkwi dzwonnica. Świątynia w czasie poświęcenia w 1784 otrzymała godność Cerkwi Soborowej. W 1879 pokrywający kopułę gont zastąpiono blachą, w tym też czasie przemalowano wnętrze cerkwi. Na początku XX w. podjęto decyzję o rozbudowie świątyni, której projekt wykonał architekt Mieczysław Dobrzański. Prace prowadzono w l. 1911-1912. W ich wyniku budowla została rozbudowana o nawy boczne, nowy chór z efektowną fasadą, wybudowano kopułę oraz dobudowano południową zakrystię. Autorem malarstwa ściennego, które powstało po rozbudowie był zapewne Mychajło Bojczuk; było ono uzupełnione w l. 1937-42 przez malarza Winterowskiego, a kilka obrazów namalował ks. Karło Haśko. W okresie międzywojennym zakupiono witraże z pracowni Żeleńskiego z Krakowa. W 1929 r. wnętrze przyozdobiły dwa ołtarze boczne z pracowni z Kańczugi. W 1945 r. po deportowaniu z Jarosławia większości ludności obrządku grekokatolickiego, cerkiew przejął miejscowy kościół rzymskokatolicki. Do 1966 r. były w cerkwi odprawiane msze dla dzieci i młodzieży. W 1966 r. kiedy wystąpiły pęknięcia murów parafia wystąpiła do władz o zgodę na remont w wyniku czego władze miejskie przejęły cerkiew i ją zamknęły. Nie przystąpiono do remontu budynku, a przeciwnie doszło do dewastacji świątyni. Część zagrożonego wyposażenia zostało przejęte przez muzea w Jarosławiu, Łańcucie i Przemyślu. W l. 1971-75 r. wykonano częściowy remont z przeznaczeniem cerkwi na Muzeum Ikon, ale prace zostały przerwane i cerkiew dalej była dewastowana. W 1985 r. świątynię odzyskała parafia rzymskokatolicka. Budynek był w złym stanie technicznym (spękania, zawilgocenia, brak okien), mocno zdewastowany a wyposażenie zdekompletowane. 7 kwietnia 1987 roku został przekazany grekokatolikom. Generalny remont przeprowadzono w latach 1987-89 (wzmocnienie murów, remont elewacji, wymiana więźby dachowej i nowe pokrycie - blacha miedziana), a następnie przystąpiono do prac we wnętrzu (1990-93 - restauracja malarstwa ściennego, ołtarza głównego i ołtarzy bocznych, nowa posadzka). W 1987 przeprowadzono także remont dzwonnicy, wprowadzając podział wnętrza na trzy kondygnacje. 21 września 1993 nastąpiła rekonsekracja cerkwi. W 2010 r. został zamontowany ikonostas, który pochodził z innej jarosławskiej cerkwi p.w. Zaśnięcia Bogurodzicy, a był przechowywany w Dziale Ikon Muzeum Zamek w Łańcucie. Trwają prace przy jego konserwacji.

Opis

Zespół cerkiewny został zlokalizowany na wsch. krawędzi wzgórza, na którym rozlokowano stare miasto. Orientowana cerkiew znajduje się na zamknięciu osi odchodzącej od Rynku ul. Sobieskiego. Na przedpolu świątyni wybudowano dzwonnicę. Od wsch. świątynia sąsiaduje z przekształconą plebanią. Zespół otoczony współczesnym ogrodzeniem.

Cerkiew o charakterze neobizantyjskim. Budowla trójnawowa, gdzie trzyprzęsłowa nawa główna poprzedzona chórem, a nawy boczne narożnymi podcieniami. Prezbiterium węższe od nawy głównej, zakończone trójbocznie i flankowane przez pomieszczenia pomocnicze. Horyzontalna, wtórnie bazylikowa bryła rozbita dodanymi elementami - wyniosłą wertykalną kopułą oraz wieżami fasady. Kopuła wybudowana nad pierwszym od prezbiterium przęśle nawy głównej. Założona na ośmiobocznym, arkadowo zakończonym tamburynie, płynnie przechodzącym w wysoki cebulasty hełm, który zwieńczony został dwoma mniejszymi hełmami, skokowo, zmniejszającymi się. Dolny dekorowany pseudopinaklami. Nawa główna kryta dwuspadowym dachem poprzedzona masywem fasady. Jest ona flankowana parą wtopionych w nią wież. W centrum fasady dwukondygnacyjna arkada, która w przyziemiu mieści główne wejście ramowane dekoracyjnym, kamiennym arkadowym portalem. W górnej część arkady biforium z centralną rozetą, w każdym otworze osobne, wewnętrzne biforium z dużą rozetą. Centralna część fasady zwieńczona uskokowym szczytem, którym duża rzeźba Ukrzyżowanego. Szczyt flankowany przez ośmioboczne wieże wyrastające z masywu fasady. Obie zwieńczone zdwojonymi hełmami analogicznymi jak na kopule. Prezbiterium niewiele niższe od nawy głównej przekryte dachem wielospadowym. Niskie nawy boczne wsparte przyporami kryte są dachami pulpitowymi, a jeszcze niższe pomieszczenia pomocnicze przekryte dachami dwuspadowymi. Cerkiew została wymurowana z cegły i obustronnie otynkowana. Elewacje świątyni dekorowane są boniowanymi narożnikami, dekoracją pasową. Wyróżniają się triforia naw bocznych, a w szczególności fasada m.in. ze wspomnianym portalem, użyciem kolumn kostkowych. Dekoracyjnie rozwiązano zach. zamknięcie naw bocznych z narożnym podcieniem wspartym na kamiennej kolumnie, a zwieńczonym parawanowym, trójkątnym szczytem. We wnętrzu cerkwi znajdują się krypty usytuowane pod prezbiterium i przesklepione kolebką. Nawa główna poprzedzona niską kruchtą, nad którą chór muzyczny. Ściany nawy dzielone masywnymi półfilarami, połączonymi wydatnym belkowaniem wydzielającym strefę sklepienia - sklepienie kolebkowe z lunetami. Nad trzecim przęsłem nawy założona kopuła na wysokim tamburze. Niskie nawy boczne zostały przekryte sklepieniami krzyżowymi. W pomieszczeniach pomocniczych zastosowano stropy płaskie. Wnętrze cerkwi dekorowane jest malarstwem ściennym pochodzącym z trzech okresów (elementy z k. XVIII w., główna część z l. 1911-12 zap. Michił Bojczuk, najmłodsza pochodzi z l. 30. XX w.). Z oryginalnego wystroju zachowały się m.in. dwa ołtarze boczne przy prezbiterium (1929), pozostałości z innych ołtarzy, zdekompletowane witraże Żeleńskiego. Obecny ikonostas wraz z ikonami (XVII i XVIII w. z cerkwi Zaśnięcia Bogurodzicy w Jarosławiu) charakteryzuje się wysokim kunsztem artystycznym i należy do najcenniejszych tego rodzaju dzieł na terenie kraju.

Dzwonnica wieżowa, na planie kwadratu, o niewysokiej, dwukondygnacyjnej bryle. Przekryta niskim dachem namiotowym. Dzwonnica murowana z cegły i obustronnie otynkowana. Elewacje dolnej kondygnacji boniowane; z klińcem nad centralnymi arkadowymi płycinami. W pd. płycinie wejście do dzwonnicy. Górna elewacja o zaokrąglonych narożnikach, z centralnymi, dużymi otworami okiennymi w arkadowym obramieniu, pod którymi pseudotralki. Otwory flankowane parą pilastrów podtrzymujących wysokie belkowanie. Wnętrze przedzielone żelbetowymi stropami skomunikowane żelbetowymi schodami.

Dostęp do zabytku ograniczony. Obiekt dostępny z zewnątrz. Ewentualna możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac. Bartosz Podubny, OT NID w Rzeszowie, 27-04-2015 r.