Historia

Pierwsza wzmianka o Żydach w Jarosławiu pochodzi z 1464 r. Zgodnie z nakazem Zofii z Odrowążów Tarnowskiej Kostki z 1571 r. mogli oni posiadać tylko dwa domy w mieście. Z tego powodu osiedlali się poza murami grodu nas Sanem, głównie na przedmieściu zw. Ruskim, za Bramą Pełkińską i ich liczba sukcesywnie rosła. W poł. XVII w. mieszkało w Jarosławiu około 120 Żydów. Należeli oni do kahału przemyskiego i obowiązywał ich nakaz grzebania zmarłych w Przemyślu. Własny cmentarz założyli w 1699 r. za miastem w Kruhelu, uzyskując dopiero rok później zgodę obradującego w Jarosławiu naczelnego organu samorządu żydowskiego – Sejmu Czterech Ziem.  Uczestnicy sejmu: rabin Naftali Kohen z Poznania, rabin Saul z Krakowa, Zecharje Mendel z Krakowa oraz Menachem Mendel ze Lwowa wyznaczyli wówczas granice cmentarza oraz ustalili taksę grobową. Organizacją pochówków zajmowało się bractwo pogrzebowe „Chewra Kadisza”. Na jego terenie znajdowała się studnia rytualna z 1741 r. założona przez rabina Arona z Krakowca (rodowitego jarosławianina) oraz dom przedpogrzebowy ufundowany przez Adolfa Juliusza Strisowera, przewodniczącego kahału w poł. wieku XIX.  W roku 1869 podczas antysemickich zamieszek cmentarz uległ dewastacji. Kolejne zniszczenia przyniosła II wojna światowa. Niemcy rozkazali w 1941 r. rozebrać mur ogrodzeniowy i dom przedpogrzebowy, a kamienne macewy użyć do utwardzenia dróg i podwórzy.

Na cmentarzu pochowano wiele osób zasłużonych dla żydowskiej społeczności, m. in. cadyka Zecharje Mendla – ucznia słynnego rabiego Elimelecha z Leżajska, jego następcę Menachema Zewa, Szymona syna Izraela Abrahama Marylesa – autora dzieła „Torat Szymon”, który stworzył centrum chasydyzmu w Jarosławiu, jego syna Bynem Mendla, czy rabina Jakuba Horowitza. Ostatnie pochówki miały miejsce w 1943 r. po egzekucji w Wólce Pełkińskiej rodziny Amadów oraz 36 innych osób, które pochowano w mogile zbiorowej.

Od 2004 r. cmentarz jest własnością Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w Warszawie. W 2005 r. wzniesiono nowy ohel z pięcioma symbolicznymi macewami m.in. cadyka Szymona Marylesa. W 2006 r. ustawiono macewę upamiętniającą pochowanego na cmentarzu Markusa Rubinfelda oraz wszystkie ofiary holokaustu (ufundowaną przez wnuka zamieszkałego w Kanadzie).

Opis

Cmentarz założony został na niewielkim wzniesieniu, w pn. części miasta, przy ul. Kruhel Pawłosiowski, na planie zbliżonym do prostokąta. Otoczony jest polami uprawnymi oraz kilkoma zagrodami w części pd.-wsch. narożnika. Po stronie pd. (na krawędzi łagodnej skarpy) zachowały się relikty kamiennego muru ogrodzeniowego oraz bramy wejściowej. Teren porośnięty jest gęsto drzewami i krzewami przez co przestrzenna jego organizacja jest mało czytelna. Zachowane kamienne macewy, najczęściej w formie stelli, ozdobione są typowymi motywami symbolicznymi jak: korona, figura lwa, dłonie w geście błogosławieństwa, dzban, szafa ze świętymi księgami, świecznik. Wiele macew i ich reliktów znajduje się pod nawarstwieniami mchów, porostów oraz znacznie bujniejszej roślinności. W pd.-wsch. części cmentarza znajduje się skromny ohel na planie prostokąta, kryty dachem dwuspadowym, z wejściem na pd. ścianie oraz oknem od wsch.

Obiekt dostępny bez ograniczeń.

Opr. Jadwiga Stęchły, OT NID w Rzeszowie, 09-02-2018 r.