Historia

Osada młyńska w Jaraczu ma swoje początki już w XV wieku. Od 1843 r. była własnością rodziny Grabowskich, właścicieli pobliskiego majątku ziemskiego w Wełnie. W 4 ćw. XIX w. osada przeszła w ręce niemieckie. Zespół składał się wówczas z drewnianego młyna napędzanego kołem wodnym, domu młynarza oraz folwarku z budynkami gospodarczymi (m.in. spichlerz), inwentarskimi dla zwierząt (m.in. obora) oraz mieszkalnymi dla jego pracowników (31 osób w 3 domach w latach 80. XIX wieku). Po przeprowadzeniu w końcu XIX w. regulacji rzeki Wełny drewniany młyn wodny przekształcony został w spichlerz, a w późniejszych latach - rozebrany. Jego usytuowanie wyznacza pruska mapa stolikowa (tzw. Messtischblatt) z 1890 roku.

W 1896 r. zespół stanowił własność rodziny Schwanke (w 1905 r. - Elżbiety Schwanke), a od ok. 1907 r. przeszedł na własność rodziny Hermanna Koertha. Na początku XX w. osada z folwarkiem obejmowała obszar 71 ha, z czego 30 ha stanowiły grunty orne, 14 ha - łąki i pastwiska, a 17 ha - lasy. Oprócz przetwarzania zboża w folwarku prowadzona była hodowla bydła rasy holenderskiej.

Po 1945 r. osada i folwark przeszły na własność Skarbu Państwa, a następnie zostały oddane w dzierżawę; w latach 60-tych XX w. przejęła je Gminna Spółdzielnia, użytkując do 1976 roku. W 1981 r. zespół został oddany Muzeum Narodowemu Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie, które po przeprowadzeniu remontu budynków i ich urządzeń zarządza zespołem osady młyńskiej jako Muzeum Młynarstwa w Jaraczu do chwili obecnej.

Budynek młyna pierwotnie wzniesiony został w 2. poł. XIX w. jako spichlerz. W końcu XIX w. przebudowany został na młyn wodny o napędzie turbinowym. W 1924 r. uległ częściowemu spaleniu, a następnie w 1926 r. został odbudowany. W latach 80-tych XX w. Muzeum w Szreniawie przeprowadziło remont budynku i jego urządzeń.

Stajnia młyńska oraz dom młynarza wzniesione zostały w XIX wieku. W latach 80-tych XX w. wraz z budynkiem młyna zaadaptowane zostały na cele wystawiennicze i muzealne. Ponadto poddasze domu młynarza zaadaptowane zostało na pokoje hotelowe, natomiast jego piwnice - na kawiarnię. W 2010 r. na teren Muzeum przeniesiony został z miejscowości Czacz w pow. kościańskim zabytkowy XVIII-wieczny wiatrak koźlak.

Opis

Zespół dawnej osady młyńskiej w Jaraczu położony jest nad brzegiem rzeki Wełny, na zach. od drogi łączącej Oborniki z Rogoźnem. Obecnie w skład zespołu-muzeum wchodzą murowany młyn wodny wraz z zespołem kanałów młynówki, dziewiętnastowieczne budynki domu mieszkalnego i stajni młyńskiej oraz dwa wiatraki: koźlak pochodzący z końca XVIII wieku, przeniesiony z Czacza w pow. kościańskim oraz wiatrak turbinowy z połowy XX wieku.

Młyn wodny położony jest nad rzeką Wełną przy rozwidleniu dróg gruntowych. Jego dwukondygnacyjny budynek z piwnicą i poddaszem wzniesiony został na planie prostokąta z cegły na podmurówce kamiennej. Dwuspadowy dach kryty jest papą na deskowaniu. Od pn. zach. do bryły głównej młyna przylega dwukondygnacyjna przybudówka kryta dachem pulpitowym. We wnętrzach dzielonych drewnianym stropem wspartym na słupach z mieczami mieszczą się urządzenia młynarskie: pędnia w piwnicy, śrutownik, kamienie młyńskie, mlewniki, gniotownik i podnośniki kubełkowe na parterze, łuszczarka, zbiorniki na zboże na mąkę oraz na śrut, zbiorniki na mlewo i kasze, mieszarka do mąki na piętrze oraz odsiewacze, filtry i wialnia na poddaszu. W budynku młyna eksponowany jest proces przemysłowego przemiału zboża na mąkę z czasów dwudziestolecia międzywojennego XX wieku.

Dom młynarza położony jest na pn. zach. od młyna i stajni, siedmioosiową elewacją frontową skierowany na pd. wschód. Wzniesiony został na planie prostokąta z cegły na kamiennym cokole, jednokondygnacjowy z poddaszem użytkowanym jako miejsca noclegowe, kryty stromym dwuspadowym dachem z dachówka karpiówką. Ściany wewnętrzne poddasza, do którego prowadzą drewniane schody, posiadają częściowo konstrukcje szkieletowe. Strop piwnicy jest ceramiczny, natomiast strop poddasza - drewniany. Z dawnego wystroju i wyposażenia wnętrz zachowana została częściowo stolarka drzwiowa oraz jeden z pieców kaflowych.

W domu młynarza mieści się wystawa pt. „Kolekcja modeli wiatraków inż. Feliksa Klaczyńskiego” prezentująca ponad czterdzieści poglądowych modeli wiatraków z całej Polski wykonanych w skali 1:40.

Jednokondygnacjowy budynek stajni położony jest na pn. zach od młyna. Wzniesiony został z cegły i kamienia na niskiej podmurówce kamiennej na planie prostokąta. Konstrukcja więźby oparta jest na podwójnym stolcu, dwuspadowy dach kryty jest dachówką karpiówką. We wnętrzu strop belkowy wsparty na słupach wzmocnionych mieczami. Prostokątne okna zamknięte są łukiem odcinkowym, drzwi stanowią dwuskrzydłowe, drewniane wrota. Ekspozycja muzealna prezentuje tutaj technikę i eksponaty tradycyjnego przetwórstwa młynarskiego, m. in. żarna, stępy, młynki, śrutowniki ręczne, kieratowe oraz mechaniczny, produkowany przez Zakłady im. Hipolita Cegielskiego w Poznaniu.

W budynku dawnej stajni urządzano ekspozycję poświęconą tradycyjnemu przetwórstwu zbożowemu. Prezentowane są tu żarna, stępy, śrutowniki do zboża o napędzie ręcznym lub kieratowym oraz mechaniczny śrutownik produkcji Zakładów H. Cegielskiego w Poznaniu.

We wnętrzu przeniesionego z Czacza wiatraka-koźlaka prezentowane jest typowe wyposażenie tego typu obiektów. Ponadto z wykorzystaniem naturalnej siły wiatru organizowane są w nim pokazy tradycyjnej techniki mielenia zbóż.

Na terenie Muzeum eksponowane są również parowe, elektryczne i spalinowe silniki wykorzystywane w przeszłości w tradycyjnych młynach.

Muzeum czynne jest w sezonie zimowym (02.11 - 31.03) od wtorku do piątku w godz. 9.00 - 15.00; w soboty i niedziele w godz. 11.00 - 15.00; w sezonie letnim (02.04 - 31.10) od wtorku do soboty w godz. 9.00 - 16.00, w niedziele w godz. 11.00 - 17.00

Muzeum zamknięte jest dla zwiedzających w następujące dni: 01.01.,Wielka Sobota, Niedziela Wielkanocna, 01.11., 11.11., 24-26.12., 31.12. oraz wszystkie poniedziałki z wyjątkiem Poniedziałku Wielkanocnego.

Oprac. Tomasz Łuczak, OT NID Poznań, 18-04-2017 r.