Jako element zespołu fortyfikacji Twierdzy Przemyśl stanowi ważny zabytek o znaczeniu europejskim.

Historia

W ramach budowy wokół Przemyśla fortyfikacji pierwszego obozu warownego na pd.-zach. od wsi Jaksmanice, w pd. części pierścienia, na szczycie wzgórza Mohilka Jaksmanicka, w 1854 r. rozpoczęto budowę nietypowego, dużego szańca artyleryjskiego nr 23. W związku ze zmianą sytuacji politycznej w Europie, w listopadzie 1855 r. prawie ukończoną budowę dzieła przerwano.

W 1878 r., podczas pierwszego etapu budowy twierdzy, szaniec został ukończony. Otrzymał numer II i nazwę „Jaksmanice”. Pracami budowlanymi kierował Dyrektor Budowy Fortyfikacji płk. Anton Werner.

W 1887 r. po zbudowaniu na sąsiednim wzgórzu, na pd.-wsch. od szańca II nowego prowizorycznego fortu artyleryjskiego W II Jaksmanice, stary szaniec przebudowano na baterię pozycyjną, która otrzymała nowy numer i nazwę: IIa Mogiłki. W tej postaci widoczna jest na mapie fortecznej Spezial-Übersichts-Plan von Przemysl z 1896 r. Baterię początkowo uzbrojono w 4 armaty 8 cm M. 75. W 1901 r. bateria była uzbrojona w 2 stare działa 12 cm M. 61 na wysokich lawetach. Jej załoga składała się z ¼ kompanii piechoty, 26 artylerzystów i 4 pionierów (saperów). Zadaniem baterii było wspieranie głównego pancernego fortu GHW II Jaksmanice w walce dalekiej. W 1909 r. baterię określano jako GZW (Gürtelzwischenwerk) IIa Mogiłki. Była już wtedy zapewne przystosowana do obrony bliskiej. Przebudowę baterii na fort międzypolowy obrony bliskiej zakończono prawdopodobnie dopiero po wybuchu I wojny światowej. Przebudowano odcinek szyjowy, likwidując pięcioboczną basteję szyjową, którą zastąpiono kaponierą. Wzniesiono podwójne, murowane koszary, schron centralny i remizy dla dział. Fort należał do VI obwodu obronnego Siedliska.

W czasie pierwszego oblężenia twierdzy (18.09-9.10.1914) fort wraz z sąsiednimi dziełami obronnymi brał udział w odparciu silnego ataku Rosjan na Grupę Siedliską fortyfikacji. W drugim oblężeniu (9.11.1914-22.03.1915) fort nie był bezpośrednio atakowany. Przed poddaniem twierdzy 22.03.1915 r. został częściowo wysadzony w powietrze. Podczas trzeciego oblężenia (30.05-4.06.1915) fort zajęły wojska niemieckie i austro-węgierskie.

W okresie międzywojennym rozebrano koszary i schron centralny w celu pozyskania materiałów budowlanych.

Opis

Fort GZW (Gürtelzwischenwerk) IIa „Mogiłki” jest jednowałowym fortem artyleryjskim, ześrodkowanym, zmodernizowanym do obrony bliskiej. Zlokalizowany jest na zalesionym szczycie wzgórza Mogiłka 286.59 m n.p.m., na pd.-zach. od Jaksmanic.

Powierzchnia fortu - ok. 2,4 ha, w granicy działki: 9,53 ha.

Fort zbudowany jest na planie wieloboku, otoczony wysokim wałem ziemnym, biegnącym wzdłuż krawędzi wzgórza. Na części obwodu wał poprzedza sucha fosa, na części wał przechodzi w strome zbocze wzgórza. Do fortu doprowadza od zach. kręta, forteczna droga dojazdowa rozpoczynająca się na skrzyżowaniu z drogą rokadową. W końcowej części droga dojazdowa prowadzona jest w sztucznym wykopie, za wysoką, zadrzewioną skarpą. Odcinek ten obecnie jest zarośnięty samosiejkami. W środkowej części droga przecięta jest ogrodzeniem prywatnej działki. W pn.-zach. narożniku fortu znajduje się brama wjazdowa z ceglanymi murami bramnymi. Po pn. stronie bramy znajdują się pozostałości kaponiery - obwałowanie i gruz wysadzonego i rozebranego obiektu. Po przeciwnej stronie drogi widoczne jest obwałowanie - pozostałość po pierwotnej bastei szyjowej. W pn.-zach. części fortu znajdują się ruiny dwóch budynków koszarowych, poprzedzone wałami ziemnymi. W pd.-wsch. części fortu znajdują się pozostałości schronu centralnego osłoniętego wałem ziemnym. Wał wzdłuż pn., pn.-wsch. i pd.-wsch. odcinków obwodu obronnego z dawnymi stanowiskami artyleryjskimi i stanowiskami piechoty oddzielonymi poprzecznicami. Poprzecznice w pd.-wsch. odcinkach czoła fortu zaopatrzone są w murowane remizy dla dział. W pozostałej części obwodu wał pozbawiony jest poprzecznic. Rozmieszczone tam były jedynie stanowiska piechoty.

Fort porośnięty jest drzewami, głównie robinią akacjową i kolczastymi krzewami (m.in. tarniną), będącymi sukcesją systemu maskowania i nasadzeń na stokach wałów w celu stworzenia naturalnej przeszkody dla szturmującego fort wroga. Zachowana jest maska tła oraz maska czołowa i maski boczne fortu oraz maskowanie fortecznej drogi dojazdowej.

Dostęp do fortu utrudniony - droga dojazdowa i teren fortu zarośnięte są gęstymi kolczastymi zaroślami, głównie tarniną.

Oprac. Adam Sapeta, OT NID w Rzeszowie, 09-05-2017 r.