XX w.

Historia

Powstanie wsi, ówczesnej Gistebnej, miało miejsce przypuszczalnie w 1 poł. XVII w., tj. okresie kolonizacji obszaru zachodnich Beskidów, wchodzących w skład księstwa cieszyńskiego. Pierwsi osadnicy, uciekinierzy religijni z obszaru księstwa cieszyńskiego, osiedlili się w rejonie przysiółka Jasnowice, natomiast właściwa wieś, usytuowana na południowym stoku Złotego Gronia, rozwinęła się krótko potem. Pierwsza wzmianka o Istebnej, zawarta w urbarzu księstwa, pochodzi bowiem poł. XVII w. Dogodna lokalizacja, tj. usytuowanie na południowym, nasłonecznionym stoku góry, w pobliżu licznych strumieni, umożliwiła stopniowy rozwój wsi w formie typowej łańcuchówki, rozciągającej się wzdłuż drogi do Koniakowa. Ponadto na podstawie edyktu cesarskiego z 1748 r., zezwalającego na wyrąb należących do dóbr książęcych lasów na pastwiska i zagrody, wieś stopniowo powiększała się do k. XVIII w. o kolejne przysiółki. W 1700 r. wzniesiono pierwszy, drewniany kościół fil., zastąpiony w 1794 r. w związku z utworzeniem nowej par. obiektem murowanym. W jego sąsiedztwie w 1819 r. wzniesiono szkołę par., powstałą na miejscu drewnianego obiektu z pocz. XVIII w. Począwszy od momentu założenia wsi, wznosić zaczęto typowe, drewniane zagrody, złożone przeważnie z niewielkiego, kurnego budynku łączącego funkcje mieszkalne i gospodarcze, rzadziej z osobną stodołą. Rozplanowanie zagród z rozmieszczonymi kalenicowo, wzdłuż drogi, chałupami determinowała przede wszystkim sytuacja terenowa oraz układ parceli. Do czasów współczesnych zachowała się przede wszystkim zabudowa zagrodowa powstała w XIX i na pocz. XX w., w tym drewniane chałupy w konstrukcji zrębowej, kryte dachami przyczółkowymi bądź dwuspadowymi, o wnętrzach jedno- lub dwutraktowych, z ulokowaną na osi sienią, a także nieliczne już budynki gospodarcze. W okresie powojennym, na skutek wprowadzonych w latach 70. przepisów obligujących właścicieli do budowania wyłącznie obiektów murowanych w typie tzw. kostki, tradycyjna drewniana zabudowa zagrodowa została częściowo wyparta, co wpłynęło na zacieranie się spójnego i jednolitego charakteru zespołu.

Opis

Zespół zabudowy rozlokowany jest w części Istebnej po lewej stronie Olzy, na południowym stoku Złotego Gronia, wzdłuż drogi do Koniakowa, na odcinku ograniczonym od zach. kościołem par., a od wsch. kościołem ewangelickim. Z uwagi na sytuację terenową, zabudowa zagrodowa podporządkowana jest układowi wsi w formie łańcuchówki, tj. rozciągającej się na osi wsch.-zach. drodze głównej, względem której prostopadle wytyczono wąskie parcele.

Poszczególne zagrody zgrupowane są przy drodze głównej oraz licznych drogach bocznych, usytuowanych w niższych, pd. partiach stoku. Charakterystyczną, dość typową dla beskidzkich wsi w typie łańcuchówki jest sytuowanie chałup bezpośrednio przy drodze, kalenicowo, frontem ku południu. Z uwagi na położenie zagród na nierównym stoku, spotykane są ponadto przykłady domów zwróconych do drogi szczytowo, a w przypadku obiektów wzniesionych w 1 poł. XX w. ulokowane w głębi działki.

Poszczególne chałupy są obiektami wzniesionymi z drewna świerkowego w konstrukcji zrębowej, na charakterystycznej, wysokiej, kamiennej podmurówce z piaskowca istebniańskiego. Z uwagi na specyficzne ulokowanie chałup na stoku wzgórza, często spotykane są jeszcze domy z podmurówkami umieszczonymi pod ścianą podłużną, frontową, o wysokości nawet 2-3 m, rzadziej pod ścianą szczytową bądź skośnie pod ścianą poprzeczną. Tradycyjnym i najczęściej jeszcze spotykanym typem chałup są obiekty wzniesione na planie prostokąta, parterowe, szerokofrontowe, z użytkową piwnicą w strefie podmurówki i użytkowym poddaszem, kryte dachami półszczytowymi, dwuspadowymi, dwuspadowymi z facjatką na osi, rzadziej naczółkowymi, z typowym wystającym okapem, nierzadko przedłużanym od tyłu w celu przekrycia dobudówek. Tradycyjnym typem przekrycia chałup jest gont, zachowany w przypadku nielicznych już obiektów z uwagi na zastępowanie popularną w okresie powojennym papą, dachówką i blachą. W zależności od usytuowania, elewacje chałup mają wyeksponowaną konstrukcję zrębu, bądź też zabezpieczone są szalunkiem z desek, gontu lub współczesnych płytek eternitu. Ocalało ponadto wiele przykładów ozdobnego szalowania szczytów, w tym z pionowych, dekoracyjnie rozwiązanych desek, bądź też wprowadzenia ozdobnego połączenia wiatrownic za pomocą belki ze słupkiem zakończonym pazdurem. Długa, zwrócona przeważnie ku pd. elewacja frontowa, charakteryzuje się dość symetrycznym rozstawem otworów okiennych i ulokowanego na osi wejścia, zaakcentowanych ozdobnymi obokniami i odrzwiami. Wnętrza historycznych chałup najczęściej składają się z dwóch dużych izb rozmieszczonych po obu stronach ulokowanej na osi sieni. W wielu przypadkach do chałupy od tyłu przylegają komórki o charakterze gospodarczym, skomunikowane z sienią. Przeważnie również piwnice chałup, dostępne poprzez otwory od frontu, zaadaptowane są na niewielkie stajnie, chlewy, wozownie bądź pomieszczenia mieszkalne.

Spotykane jeszcze w zagrodach historyczne, wolnostojące budynki gospodarcze, w tym m.in. stodoły, szopy czy wozownie, są na ogół obiektami drewnianymi, wzniesionymi w konstrukcji słupowej, osłoniętymi ścianami z desek, na kamiennej podmurówce, krytymi dachami dwuspadowymi. Rozlokowanie tego typu obiektów w zagrodzie jest przeważnie uzależniona od rozmieszczenia budynku mieszkalnego.

Zabytek dostępny.

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 14-10-2015 r.