Obecnie mocno przekształcony w wyniku licznych prac rewaloryzacyjnych w różnych okresach czasu, z bardzo bogatym wyposażeniem pochodzącym z nieistniejącego inowrocławskiego kościoła i klasztoru oo. franciszkanów

Historia

Pierwszy kościół Św. Mikołaja powstał w połowie XIII wieku z fundacji założyciela miasta Inowrocławia, księcia Kujaw Kazimierz Konradowicza. Nowy kościół wzniesiony po zniszczeniu miasta przez Krzyżaków w 1430 roku, utrzymany był w stylu późnogotyckim. Pierwotnie była to budowla halowa z zamkniętym trójbocznie prezbiterium. W końcu XVI wieku wzniesiono nowe renesansowe szczyty. Restauracja kościoła w 1765 roku nadała wnętrzu znamiona barokowe. Po 1779 roku kościół przeznaczono na składnicę soli, a w czasach napoleońskich jako magazyn żywności. Po gruntownym odnowieniu wnętrza w latach 1820-1828 przywrócono w kościele funkcję sakralną. Zabiegi konserwatorskie z połowy i końca XIX wieku przyniosły m.in. wzniesienie nowych, neogotyckich szczytów.  Ostatnia restauracja z 1928 roku utrzymała wnętrze w stylu barokowym z obecnym rozmieszczeniem ołtarzy. W okresie międzywojennym wprowadzono sklepienie pseudogotyckie w prezbiterium i neobarokowe w nawie głównej. W latach 1971-1975 zrekonstruowano kruchtę boczną w duchu gotyckim. Od 2006 roku kościół poddawano sukcesywnie intensywnym zabiegom konserwatorsko-remontowym: usunięto zawilgocone ściany do poziomu stropów i sklepień naw, założono izolację pionową i poziomą fundamentów, założono ogrzewanie geotermalne w nawie kościoła i przełożono dachy kościoła nową dachówką.

Opis

Kościół usytuowany na południowy-wschód od rynku, na terenie zawartym między ulicą B.Gordona, a ulicą Kasztelańską, otoczonym neobarokowym ogrodzeniem z 1923 roku. Orientowany, założony na planie prostokąta opięty szkarpami z czteroprzęsłową nawą i trójprzęsłowym, zamkniętym trójbocznie prezbiterium. U zbiegu prezbiterium i korpusu, od północy znajduje się przybudówka z zakrystią i kruchtą oraz wyższa od nawy, wieloboczna wieżyczka. Od północy niewielka kruchta zwieńczona wysokim, schodkowym szczytem. Bryła kościoła zestawiona z korpusu nawy głównej nakrytego dachem dwuspadowym, niższych naw bocznych krytych dachami pulpitowymi oraz niższym i węższym prezbiterium, nakrytym dachem dwuspadowym. Cylindryczna wieżyczka dachem namiotowym. Kościół wzniesiono z cegły w wątku gotyckim, szczyty i blendy otynkowane. Nawa główna kryta sklepieniem pozornym na łuku koszowym z lunetami, prezbiterium sklepieniem krzyżowym, nawy stropem drewnianym, kasetonowym, a zakrystia sklepieniem gwiaździstym i krzyżowo-żebrowym. Fasada zachodnia zwieńczona jest trzema schodkowymi szczytami; w przyziemiu trzy ostrołukowe, głębokie, uskokowe wykroje portalowe z ostrołukową archiwoltą. Elewacja południowa z czteroosiową partią korpusu i trzyosiową, uskokową strefą prezbiterium, dzielona jednouskokowymi szkarpami. Okna korpusu nawy bocznej wysokie, zamknięte koszowo; okna prezbiterium ostrołukowe, wypełnione szkłem witrażowym. Do ściany korpusu w elewacji północnej dostawiona niewielka kruchta z ostrołukowym portalem i trójstopniowym, schodkowym szczytem. Od wschodu znajduje się bryła parterowej zakrystii zwieńczona półszczytem z falistymi spływami. Ponad dachem nawy wypiętrza się cylindryczna wieżyczka ze szczelinowymi okienkami zwieńczona daszkiem namiotowym. Wnętrza w układzie bazylikalnym z czteroprzęsłową, wyższą nawą główną i niższym, trójprzęsłowym prezbiterium, o przęsłach dzielonych półkolistymi arkadami międzynawowymi wspartymi na szerokich filarach opiętych lizenami. Sklepienia naw i lunet pokryte polichromią ze stylizowanymi motywami roślinnymi i chrystologicznymi. W przestrzeniach międzypilastrowych polichromowane sceny figuralne. Od zachodu murowany chór muzyczny wbudowany w przęsło nawy głównej wsparty na filarach wydzielających półkoliste arkady. Prezbiterium otwarte do nawy ostrołukowym łukiem tęczowym. Okna umieszczone są w głębokich, ostrołukowych wnękach ze sfazowanymi uskokami. Sklepienie pokryte jest floralną polichromią z motywami chrystologicznymi. W zachodniej ścianie znajduje się ostrołukowy wykrój drzwiowy do zakrystii nakrytej sklepieniem gwiaździstym i krzyżowo-żebrowym z niewielkim wejściem w narożu północnym, w strefę schodów komunikujących z poddaszem i partą wieżową. Na obecne wyposażenie kościoła składają się malowidła, ołtarze, obrazy, rzeźby i epitafia powstałe w okresie kilkuset lat. Z pierwotnego wyposażenia kościoła pozostały ołtarze: Św. Krzyża w nawie południowej, z gotycką figurą Ukrzyżowanego Chrystusa z połowy XIV wieku oraz Św. Anny i Zwiastowania Najświętszej Marii Panny.  Pozostałe wyposażenie pochodzi z nieistniejącego już dzisiaj kościoła i klasztoru OO. Franciszkanów. W prezbiterium znajduje się ołtarz główny z 2. połowy XVIII wieku z obrazem św. Mikołaja. Na filarze północnym rokokowe epitafium Zbożów-Radojewskich wykonane z czarnego marmuru i stiuku. Ponadto w wyposażeniu znajduje się chrzcielnica z XVIII wieku, rokokowa ambona z XVIII wieku i organy z 1934 roku (W. Sauer z Frankfurtu nad Odrą). Polichromie wykonane w latach 1919-1921 ze scenami z ze Starego i Nowego Testamentu. Witraże z 1924 roku autorstwa Henryka Nositz Jackowskiego. Wśród zabytków złotnictwa wyróżnia się kielich barokowy z XVII wieku, fundowany przez Dorotę Moriglinównę za dusze Wawrzyńca Pierdoły, a także krucyfiks barokowy z XVII wieku i rokokowy z XVIII wieku.

Dostęp do zabyku ograniczony, własność parafii pw. św. Mikołaja. Kościół dostępny z zewnątrz, wewnątrz podczas mszy.

Oprac. Pracownia Dokumentacji, Popularyzacji Zabytków i Dziedzictwa Narodowego, Kujawsko-Pomorskiego Centrum Kultury w Bydgoszczy, 08.11.2014 r.

Bibliografia

• Frycz, J., Architektura i sztuka Inowrocławia, [w:] M.Biskup (red.), Dzieje Inowrocławia, t. 2, Warszawa-Poznań-Toruń 1982.
• Koc, S., „Jeszcze o inowrocławskim kościele św.Mikołaja „in medio fori”, „ Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszcz i regionu”, nr 12, Bydgoszcz 2007.
• Koc, S., Kościół farny pod wezwaniem św. Mikołaja w Inowrocławiu, Inowrocław 2008.
• Sikorski, Cz., Miasto na soli, Warszawa 1988.
• Sikorski, Cz., Świadkowie 800-lecia. Encyklopedia wiedzy o zabytkach Inowrocławia, Inowrocław 2002.