Historia

Igołomia jest położna na lewym brzegu Wisły, na terenie, który obfituje w ślady osadnictwa starożytnego i wczesnośredniowiecznego. Pierwsze źródła pisane wymieniające wieś pochodzą z 1229 roku. Dzieliła się wówczas na Igołomię Mniejszą (dzisiejsze Zofipole), należącą do krakowskiej kolegiaty św. Floriana w Krakowie oraz Igołomię Wielką, która na początku XIII w. była uposażeniem klasztoru tynieckiego. Sprzedana w 1402 r. Jakuszowi z Boturzyna, stała się siedzibą rycerską Boturzyńskich herbu Łzawa. Wożono tam i sprzedawano płody rolne, przywożono wytwory krakowskiego rzemiosła oraz towary krakowskich i obcych kupców. Ziemie te przynosiły dochody właścicielom, mieszkańcy żywili Kraków, ale i z Krakowa żyły położone przy trakcie nadwiślańskim wioski. Kroniki, spisy i inwentarze od XV do XVIII w. wykazują że wzdłuż traktu znajdowały się liczne karczmy z wyszynkiem i noclegowniami, młyny, kuźnie, łaźnie, browary i gorzelnie, rogatki do pobierania myta, a także przystanie na Wiśle dla galar i flisu, oraz punkty przeprawowe przez Wisłę. Igołomia wielokrotnie zmieniała właścicieli, ale nieprzerwanie przez stulecia związana była z królewskim miastem Krakowem. Od 1778 r. należała do Akademii Krakowskiej; na początku XIX w. przeszła w ręce rodziny Wodzickich, która to ufundowała istniejący dziś pałac. Inicatorem budowy pałacu był prawdopodobnie Franciszek Wodzicki lub jego córka - Łucja z Wodzickich Przerembska. Później właścicielami dóbr była rodzina Skorupków, a w 1870 r. wieś kupił Wilhelm Homolacz. Od początku XX w. zamieszkiwali w Igołomi Morstinowie; ostatnimi właścicielami była Karolina z Mycielskich Morstinowa i jej córka Teresa Morstin. Pałac po gruntownym remoncie w latach 60. XX w. jest użytkowany przez Instytut Archeologii i Etnologii PAN.

Opis

Za twórcę pałacu w Igołomi uważa się Piotra Christiana Aignera (1746-1841), jednego z najwybitniejszych twórców architektury klasycystycznej w Polsce, choć przeprowadzane wcześniej badania przez Tadeusza Szydłowskiego i Tadeusza Stryjeńskiego wiązały go z osobami Dominika Merliniego lub Jakuba Kubickiego. Pałac realizuje czyste formy założeń klasycystycznych, widocznych zarówno w samym rzucie budowli, dążącym do symetrii oraz połączenia w części środkowej formy kwadratu z kołem (sień i salon), jak i w rozwiązaniach fasady, gdzie zarzucono podziały barokowe na rzecz monumentalizujących bryłę boniowań i wielkiego porządku w portyku wejściowym. Pałac wybudowany został na planie prostokąta, z portykiem wspartym na czterech wysmukłych jońskich kolumnach od frontu, dźwigających belkowanie z naczółkiem i trójbocznie zamkniętym ryzalitem od ogrodu, wewnątrz którego umieszczono okrągły salon. Budynek od strony południowej, na skutek posadowienia na krawędzi terasy wiślanej, jest osadzony na wysokich suterenach i sprawia wrażenie trójkondygnacyjnego. Bryła pałacu jest prosta, a dekoracja nader oszczędna. Elewacje są boniowane na narożach, boniowanie występuje ponadto w elewacji ogrodowej na trójbocznym ryzalicie oraz kondygnacji przyziemia. Wysokim, zwieńczonym gzymsami wspartymi na konsolkach oknom parteru (kryjącym wnętrza reprezentacyjne) odpowiadają niewielkie, kwadratowe okna piętra. Obramienia okien są proste, a płyciny parapetowe wypełnione ornamentem meandrowym zapożyczonym najprawdopodobniej od Neufforge'a. Rozkład pomieszczeń typowy dla rezydencji wiejskich wznoszonych na przełomie XVIII i XIX w. Wejście główne przez portyk prowadzi do przestronnego hallu, za którym mieści się przechodzący przez dwie kondygnacje okrągły salon z balkonem, występujący ryzalitem w stronę ogrodu. Po obu stronach hallu rozmieszczono po dwa trakty pokoi. Dekoracja wnętrz zachowała się najlepiej w salonie, nakrytym spłaszczoną kopułą zdobioną kasetonami i rozetami. Ściany salonu zdobi umieszczony w 2/3 wysokości fryz z antytetycznymi gryfami (podobne znajdują się w Świątyni Sybilli w Puławach). W jednej ze ścian znajduje się marmurowy kominek z reliefem przedstawiającym ofiarę składaną Eskulapowi, co związane jest z legendą mówiącą, że Igołomia była darem królowej Bony dla lekarza, do którego zwykła się zwracać "idolo mio" (skąd miejscowość wzięła nazwę). W zwieńczeniu kominka przedstawienie napoleońskiego orła w wieńcu laurowym. W saloniku po stronie południowo-wschodniej, u dołu ściany, umieszczony jest fryz z parami sfinksów, u góry z pasem liści. Sztukaterie z motywami roślinnymi znajdują się również w pokoju w narożniku południowo-zachodnim. Sufity większości pomieszczeń zdobią rozety ułożone z liści akantu. Dekoracje sztukatorskie wnętrz zostały wykonane przez Fryderyka Baumanna. W pałacu zachowały się także niektóre elementy pierwotnego wyposażenia, np. część stolarki okiennej i drzwiowej oraz okucia i klamki. Pałac otacza rozległy park w stylu angielskim o powierzchni ok. 8 ha. W jego południowej części, położonej w zalewowej dolinie Wisły, znajdował się niegdyś staw. Pośród wielu rosnących tu drzew odnaleźć można wiele ciekawych i wiekowych okazów. W pałacu mieści się obecnie pracownia archeologiczna i muzeum z zabytkami archeologicznymi, m.in. naczynia ceramiczne, narzędzia pracy i ozdoby wykonane kilka tysięcy lat temu. Przy alei dojazdowej do zespołu pałacowo-parkowego znajduje się XIX-wieczna kuźnia z zachowanym wewnątrz piecem i resztkami wyposażenia, znana z grafiki Artura Grottgera, przedstawiającej słynną scenę kucia kos przez styczniowych powstańców.

Park dostępny w dni robocze w godz. 8.00-15.00 oraz w dni świąteczne w okresie 15 maj - 30 wrzesień w godz. 10.00-19.00. Pałac niedostępny dla zwiedzających (udostępianie do zwiedzania okazyjnie, np. z okazji Dni Dziedzictwa w 2000 (edycja II) i 2007 roku (edycja IX)).

Oprac. Grzegorz Młynarczyk, OT NID w Krakowie, 22.09.2014 r.