Historia

Wieś, będąca własnością książęcą, po raz pierwszy wzmiankowana w k. XIII w. Przechodziła wielokrotnie z rąk polskich do ruskich i litewskich, prawa miejskie uzyskała na przełomie XIV i XV w. W 1413 r. na tutejszym zamku podpisano Unię polsko-litewską zw. Horodelską. W 1411 r. z fundacji Aleksandry, siostry Jagiełły, żony Ziemowita powstał klasztor i kościół dominikanów, konsekrowany w 1425 r. Obydwie budowle były drewniane, sprzężone funkcją obronną z zamkiem. Spalone wraz z miastem w 1500 r. przez Tatarów. Po odbudowaniu kościół konsekrowany w 1603 r. i ponownie spalony w 1648 r. przez Kozaków i Tatarów. Obecny wzniesiony w l. 1739-58, głównie z fundacji Ambrożego Strutyńskiego, starosty horodelskiego i jego żony Julianny. W 1783 r. kasata klasztoru przez rząd austriacki. Zabudowania klasztorne w 1845 r. rozebrane, a część murów wykorzystana do wzniesienia w 1864 roku plebanii i wikarówki. Kościół przekształcony na parafialny (parafię przeniesiono z rozebranego kościoła Św. Krzyża). W 1860 r. na cmentarzu kościelnym wzniesiono drewnianą dzwonnicę. Kościół remontowany w l. 1824-40 oraz: po pożarze w 1852 r. (spalone hełmy wież i wnętrze), w 1921, 1957, 1975, 1986 i od 2005 r.

Opis

Zespół kościelny usytuowany na niewielkiej skarpie, w pd.-wsch. narożu d. rynku, od zach. sąsiaduje z d. par. cerkwią prawosławną. Kościół późnobarokowy, murowany, prezbiterium zwrócony na pd. Wzniesiony na rzucie składającym się z jednonawowego, dwuprzęsłowego korpusu i nieco węższego i niższego, jednoprzęsłowego prezbiterium, zamkniętego wewnątrz trójbocznie. Prezbiterium ujęte po bokach dwiema parami niższych pomieszczeń: kaplicami od pn. (obecnie wsch. zamieniona na kruchtę) oraz od pd. zakrystią (po wsch. stronie) i skarbcem, pomiędzy które wtopione dwie cylindryczne wieżyczki z klatkami schodowymi. Od frontu (pn.) dwie wieże ustawione ukośnie i odsunięte od naroży nawy, co - wg prof. Jerzego Kowalczyka - jest nawiązaniem do herbu fundatora Sas, w którym nad rogami księżyca umieszczone są gwiazdy. Wewnątrz ściany rozczłonkowane parami pilastrów o stylizowanych kapitelach, dźwigających belkowanie z bogato profilowanym gzymsem. W nawie pomiędzy pilastrami arkadowe wnęki ołtarzowe. Kaplice boczne otwarte na prezbiterium arkadami w profilowanych obramieniach z kluczami. W nawie i prezbiterium sklepienia kolebkowo-krzyżowe na gurtach, w pozostałych pomieszczeniach sklepienia krzyżowe. Na ścianach i sklepieniach zachowane pozostałości dekoracji sztukatorskiej z czasu budowy kościoła. Na ścianie tęczowej postacie świętych dominikańskich oraz kartusze z herbami Sas i Junosza fundatorów kościoła i datą 1758. Fasada dwuwieżowa, jednoosiowa, wklęsła, na wysokimi cokole, z szeroką attyką w zwieńczeniu, o niezwykle plastycznych podziałach za pomocą zwielokrotnionych pilastrów, przełamującego się belkowania i profilowanych gzymsów. Na osi przyziemia prostokątne wejście, powyżej zamknięte odcinkowo okno, w zwieńczeniu szczyt (z poł. XIX w.) z malarskim wizerunkiem patrona kościoła św. Jacka, ujęty spływami i flankowany klasycystycznymi wazami. Ostatnie kondygnacje wież wieloboczne (przebud. w poł. XIX w.), o rzucie zbliżonym do krzyża równoramiennego. Elewacje boczne podzielone parami pilastrów na wysokim cokole, dźwigającymi belkowanie. Elewacja tylna gładka, ślepa, zwieńczona jedynie belkowaniem, z występującymi ćwierćkoliście wieżyczkami. Otwory okienne zamknięte łukiem odcinkowym. Dachy nad nawą i prezbiterium dwuspadowe, nad przybudówkami pulpitowe, hełmy wież klasycyzujące (po 1852), ośmioboczne z latarniami, pokryte blachą. Wyposażenie kościoła z poł. XVIII w. - ołtarz główny, murowany, architektoniczny, ołtarze boczne murowane i drewniane, rokokowe.

Plebania klasycystyczna. Parterowa, wzniesiona na planie prostokąta, z przybudówką od wsch., o dwutraktowym układzie wnętrza. Murowana z cegły i otynkowana (z wykorzystaniem części murów d. klasztoru), nakryta dachem czterospadowym pod blachą. W elewacji frontowej dwukolumnowy ganek, elewacja tylna i zach. podzielone pilastrami; wszystkie zwieńczone profilowanym gzymsem. Wikarówka (fragment wsch. skrzydła d. klasztoru) parterowa, murowana i otynkowana, wzniesiona na planie kwadratu, nakryta dachem namiotowym pod blachą. Wewnątrz dwa sklepione pomieszczenia. Elewacje gładkie, zwieńczone profilowanym gzymsem.

Dzwonnica na planie kwadratu, drewniana, słupowo-ramowa, dwukondygnacyjna oszalowana deskami z listwowaniem, nakryta dachem namiotowym pod blachą. Otwory dzwonowe obite dekoracyjnymi listwami; pod okapem ornament lambrekinowy. Na cmentarzu kościelnym murowana kapliczka Matki Boskiej z k. XIX w. oraz rokokowa rzeźba MB Niepokalanie Poczętej z 2. ćw. XVIII w.

Obiekt dostępny.

Oprac. Bożena Stanek-Lebioda, OT NID w Lublinie, 22-06-2016 r.