Kościół i klasztor, w średniowieczu zwany brzeskim, położone na skarpie, w malowniczym zakolu na lewym brzegu Wisły, widoczne są z daleka i stanowią imponującą dominantę krajobrazową.

Historia

Do Polski premonstratensi trafili w połowie XII w. Jako datę powstania klasztoru przyjmuje się rok 1149. Klasztor był filią czeskiego Strahowa. Na temat początków zakonu premonstratensów brakuje źródeł. Bogate archiwum brzeskiego klasztoru uległo rozproszeniu w czasie zaborów. Z zachowanych dokumentów najwcześniejszy jest przywilej księcia Bolesława Wstydliwego z 1276, zatwierdzony przez Władysława Łokietka (1331) i Kazimierza Wielkiego (1358). Zachowała się także bulla papieża Eugeniusza IV z 1441 z informacją o fundatorach klasztoru. Źródła średniowieczne mówią o klasztorze w Brzesku (tylko Jan Długosz wymienia nazwę „Hebdów”). Być może pierwotnie norbertanie przebywali na terenie dzisiejszego Nowego Brzeska i dopiero po lokacji miasta w 1279 przenieśli się w obecne miejsce. Pod koniec XVI w. zakon norbertanów w prawie całej Europie objęty został silnymi tendencjami reformatorskimi. W Polsce tymczasem autorytet władz zakonu wyraźnie podupadł. W czasie zaborów Hebdów znajdował się na ziemiach włączonych do Rosji; w 1819 opactwo zostało skasowane, a jego dobra przeszły pod zarząd Komisji Rządowej Przychodu i Skarbu. Z Hebdowa wywieziono bibliotekę. Część zbiorów trafiła do Warszawy, część zaginęła; rozproszeniu uległo bogate archiwum zakonne. Stary kościół klasztorny objęli księża diecezjalni, organizując przy nim duszpasterstwo parafialne (od 1832). Od 1949 w parafii pracują księża pijarzy, którzy oprócz posługi duszpasterskiej w latach 1955-1977 prowadzili w klasztorze nowicjat zakonny. W 1971 kościół i klasztor przeszły na wieczyste użytkowanie zakonu pijarów.

Opis

Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i klasztor ponorbertański pochodzą z przełomu XVII i XVIII w. Wydłużoną sylwetę kościoła flankują od zachodu dwie wieże, a od wschodu tzw. kaplica z trzema apsydami: wieloboczną od wschodu i półkolistymi od południa i północy. Kościół jest orientowany, murowany; w ceglanych murach z XIII w. zastosowano układ wendyjski z użyciem zendrówki. Pierwotną fasadę zachodnią przesłaniają wieże. Widoczne pomiędzy nimi fragmenty elewacji mają cechy budowli średniowiecznych. Jednokalenicowy dach zwieńczony jest barokową wieżyczką na sygnaturkę. Dwie czworoboczne wieże wysokości prawie 45 m w części dolnej dwukondygnacjowej pochodzą sprzed 1664, hełmy odrestaurowano po pożarze w 1859. Wejście do kościoła zdobi wczesnobarokowy kamienny portal, z herbem Suchekomnaty i inicjałami opata Ludwika Stępkowskiego (1644-1664). Przy wejściu do nawy głównej klasycystyczny portal z czarnego marmuru z herbem Junosza, zapewne opata Józefa Andrzeja Załuskiego. Wnętrze dzieli się na trójnawowy barokowy korpus, stare gotyckie prezbiterium oraz prezbiterium nowe, tzw. kaplicę. Główny korpus został przebudowany w latach 1692-1727 z korpusu wczesnogotyckiego. Nawę główną oddzielają od naw bocznych arkady filarowe. Gzyms wieńczy drewniana galeryjka. Główna nawa nakryta jest sklepieniem kolebkowym z lunetami na gurtach; w nawach bocznych sklepienia krzyżowe. Nad półkolistym łukiem tęczy barokowe malowidło przedstawiające ukrzyżowanego Chrystusa na tle Kalwarii. Wyposażenie głównie późnobarokowe i klasycystyczne. W bocznym ołtarzu z XVIII w. późnobarokowy rzeźbiony krucyfiks. Po bokach figury ewangelistów: św. Jana (z orłem) i św. Łukasza (z głową wołu). Obok ołtarza marmurowa chrzcielnica zwieńczona koroną, z r. 1971. Drugi z bocznych ołtarzy poświęcony jest Matce Boskiej Starobrzeskiej (z Jej obrazem). Godne uwagi są zabytkowe organy, ozdobione rzeźbionymi postaciami króla Dawida (na szczycie) i aniołów grających na instrumentach muzycznych. Najstarszą częścią kościoła jest dwuprzęsłowe prezbiterium (z drugiej połowy XIII w.), nakryte dwoma polami sklepień krzyżowo-żebrowych. Na przełomie XVII i XVIII w. mury prezbiterium nadbudowano do wysokości murów korpusu. Od południa w zwieńczeniu pierwotnych murów fryz z cegieł układanych rębem skośnym, na ścianach - tęczowej i zamykającej prezbiterium - ślady pierwotnych szczytów. W przedłużeniu prezbiterium w latach 1692-1727 zbudowano tzw. kaplicę. Ponad wydatnym belkowaniem wznosi się na pendentywach kopuła (niedawno odrestaurowana) z latarnią. Czaszę kopuły zdobią stiukowe dekoracje oraz medaliony z malowidłami wyobrażającymi osiem błogosławieństw. W pendentywach alegoryczne postacie przedstawiające cztery strony świata. W wystroju kaplicy dominuje zdobnictwo rokokowe. Główny ołtarz zawiera figurkę Matki Boskiej z Dzieciątkiem Jezus, słynącą łaskami, z ok. 1400. W północnej apsydzie późnobarokowy ołtarz i obraz Archanioła Gabriela w scenie Zwiastowania, w apsydzie południowej - obraz św. Rafała Archanioła w scenie biblijnej z rodziną Tobiasza. Do wyposażenia prezbiterium należą klasycystyczne stalle. Pod kaplicą dawne oratorium zakonne, połączone korytarzem z kryptą grobową zakonników. Obszerny budynek klasztorny (1644-1664) przylega do kościoła od południa i z trzech stron otacza prostokątny wirydarz (ogród). Klasztor jest piętrowy, częściowo podpiwniczony. Na parterze znajdują się krużganki. Prowadzą m.in. do refektarza, do którego wejście ozdobiono jest kamiennym portalem. Wewnątrz odnowione polichromie barokowe, na sklepieniu wizerunek św. Norberta, postacie symbolizujące pory roku i herb Suchekomnaty opata Ludwika Stępkowskiego. Najbardziej reprezentacyjne pomieszczenia znajdują się na piętrze w skrzydle południowym, w tzw. opatówce. W części wschodniej zlokalizowana jest plebania. W ogrodzeniu kościelnym ustawiono kamienną figurę św. Norberta. Spichlerz klasztorny zbudowano w 1760 na rzucie prostokąta, zwrócony frontem ku wschodowi, piętrowy, murowany budynek ma od strony południowej dwukondygnacyjną nadbudowę. Pomieszczenia wewnętrzne nakryte są pułapami, jedynie trzy izby w południowej części parteru mają sklepienia krzyżowe.

Zabytek czynny od 8.00 do zmroku, z wyjątkiem nabożeństw.

Oprac. Roman Marcinek, OT NID w Krakowie, 12.10.2014 r.