Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

grodzisko, st. 1 - Zabytek.pl

grodzisko, st. 1


grodzisko poł. V w.p.n.e. - XI w. n.e. Haćki

Adres
Haćki

Lokalizacja
woj. podlaskie, pow. bielski, gm. Bielsk Podlaski

Polodowcowa kotlina położona na południowy-zachód od wsi Haćki była w przeszłości miejscem intensywnego, długotrwałego i wielorakiego użytkowania w różnych okresach pradziejów i wczesnego średniowiecza.

Unikatowy charakter znajdujących się w tym miejscu źródeł archeologicznych spowodował, że stało się ono przedmiotem kompleksowych wieloletnich archeologicznych badań wykopaliskowych.

Zespół stanowisk archeologicznych w Haćkach obejmuje rozległe zagłębienie polodowcowe wraz z położonym w środkowej części jego dna wzgórzem kemowym oraz wyniosłe garby otaczające to zagłębienie od północy i południa. Ogółem obszar, na którym stwierdzono występowanie archeologicznych pozostałości działalności człowieka w przeszłości, ma powierzchnię ponad 40 hektarów. Kompleks ten obejmuje pozostałości grodu (stanowisko 1) i czterech osiedli otwartych. Ponadto, w odległości ok. 1 km na południe od tej kotliny, w kierunku wsi Proniewicze, znajduje się kurhan (stanowisko 2) - ostatni z istniejącego tu niegdyś cmentarzyska. Z literatury archiwalnej pochodzą wzmianki o istnieniu we wsi Haćki wczesnośredniowiecznego cmentarzyska z grobami szkieletowymi w obstawach kamiennych, które pomimo starań archeologów nie zostało odnalezione Natomiast z informacji uzyskanych od mieszkańców Haciek wynika, że w zachodniej części wsi w latach 1960-tych, kiedy to częściowo rozkopano i zniwelowano znajdujący się tu wzgórek kemowy, odnajdywano liczne kości ludzkie, które najprawdopodobniej pochodziły właśnie z tego wczesnośredniowiecznego cmentarzyska.

Opis kompleksu osadniczego

Grodzisko wznosi się obecnie do ok. 8 m ponad najbliższe otoczenie, licząc od podnóża. Jego stoki są strome, a wypłaszczony majdan obniża się lekko w kierunku północno-wschodnim. W jego północno-zachodniej części, przy krawędzi, znajduje się lejowate zagłębienie, o średnicy i głębokości ok. 3,5 m. Na podstawie badań ustalono, że musiało ono być związane z zaopatrzeniem w wodę mieszkańców wczesnośredniowiecznego grodu.

Drugie stanowisko archeologiczne wchodzące w skład tego kompleksu to pradziejowa i wczesnośredniowieczna osada otwarta (stanowisko 1A), której ślady odkryto w odległości ok. 80 m na północny zachód od podnóża grodziska na niewysokim cyplowatym garbie. Wysokość cypla, mierzona od jego podnóża, wynosi maksymalnie do 3m.

Pradziejowe i wczesnośredniowieczne ślady dawnej działalności człowieka odkryto również na garbie zamykającym kotlinę od północy i północnego zachodu (stanowisko 1B), na przeciwległej krawędzi kotliny (stanowisko 1C) oraz na jej dnie na południe od grodziska (stanowisko 1D).

Pradziejowy kurhan znajdujący się ok. 1km na południe od grodziska ma średnicę ok. 12m i wysokość ok. 2m.

Wyniki badań archeologicznych

Teren kotliny polodowcowej w Haćkach mógł być sporadycznie użytkowany przez człowieka już u schyłku epoki kamienia, odnaleziono bowiem pojedyncze fragmenty ceramiki neolitycznej oraz narzędzia i półwytwory krzemienne wykonane z narzutowego krzemienia bałtyckiego.

Pojedyncze fragmenty ceramiki z grodziska mogą być datowane na epokę brązu.

Stałe osadnictwo na terenie kotliny w Haćkach rozpoczęło się we wczesnej epoce żelaza. W tzw. wczesnym okresie lateńskim (przedrzymskim), ludność kultury pomorskiej rozpoczęła intensywne prace zmierzające do przekształcenia naturalnej formy wzgórka kemowego i przystosowania go do celów obronnych. Na południowej krawędzi grodziska w fazie osadniczej datowanej na poł. V w. - poł. III w. p.n.e. wzniesiono konstrukcję obronną składającą się z dwóch linii ścian z bierwion układanych poziomo pomiędzy podwójnymi, parzystymi słupami, umocnionych ława kamienną. Na południowym zboczu i u jego podnóża wzniesiono palisady. Niemal dokładnie w centrum grodziska odkryto owalna jamę, w której wypełnisku znaleziono liczne duże fragmenty ceramiki oraz kości zwierzęce, w tym duże fragmenty szkieletów młodego bydła i owcy. Nietypowy charakter tego obiektu sugeruje, że mamy tu do czynienia z rodzajem ofiary, ściślej dwu kolejno złożonych ofiar ze zwierząt, bądź to ofiary zakładzinowej bądź pozostałości uczty związanej z inną intencją. Jeżeli powyższa interpretacja jest słuszna, uchwycone w kilku miejscach ślady płotów czy palisad otaczających wzgórze mogłyby wówczas stanowić nie tyle linie obronne ile wyznaczać ślimakowato wspinającą się na wzgórze drogę. Z tego samego okresu pochodzą również obiekty osadnicze stwierdzone na terenie osad otwartych otaczających grodzisko: pozostałości wolnostojących pieców i półziemianek.

Kolejna faza użytkowania kotliny miała miejsce u schyłku okresu późnolateńskiego i wczesnym okresie wpływów rzymskich (przełom er - II w. n.e.). Intensywna działalność osadnicza miała wówczas miejsce na st. 1C, gdzie odkryto jamę interpretowaną jako studnia, zawierająca fr. naczyń kultury zarubinieckiej, przeworskiej i być może jastorfskiej. Ta ostatnia uważana jest za odzwierciedlenie wędrówki plemion germańskich Bastarnów. Potwierdzeniem tych nawiązań może być znalezisko z drugiej, bezpośrednio sąsiadującej jamy - gliniana ornamentowana podstawka, tzw. wilk ogniowy, o funkcji zapewne kultowej. Tego rodzaju zabytki występują na półwyspie Jutlandzkim i na północnym Nadłabiu na stanowiskach wiązanych właśnie z kulturą jastorfską.

Zapewne w tej samej fazie osadniczej powstało na południe od kotliny cmentarzysko kurhanowe, którego ostatnią pozostałością jest przebadany wykopaliskowo kurhan (st.2). Odkryte pod nasypem konstrukcje drewniane wydatowano metodą radiowęglową na okres wpływów rzymskich, pomiędzy 40 a 130 rokiem n.e.

Model 3D

Kontynuacją tej samej fazy osadniczej, bądź też odrębnym epizodem były niezbyt wyraźnie czytelne w materiale archeologicznym działania podejmowane przez mieszkańców okolic Haciek w późnym okresie wpływów rzymskich (III - IV w. n.e.). Z tego okresu pochodzą niektóre zabytki metalowe znalezione w południowej części grodziska (np. romboidalna zapinka, zdobiona najprawdopodobniej niegdyś emalią), jak też fragmenty naczyń glinianych z osady 1C oraz grodziska.

Z kompleksu stanowisk archeologicznych w Haćkach pochodzi dość liczna grupa naczyń ceramicznych posiadających cechy, które można określić jako przejściowe pomiędzy epoką starożytności a najstarszymi fazami wczesnego średniowiecza. Formy tych naczyń zbliżają je do egzemplarzy datowanych na czasy wczesnego średniowiecza i wiązanych już jednoznacznie ze Słowianami, natomiast skład masy ceramicznej i sposób potraktowania powierzchni naczyń wykazuje nawiązania do ceramiki kultur schyłku starożytności. Według badaczy może to wskazywać na kontynuację kulturową na terenie kompleksu osadniczego w Haćkach i autochtoniczny charakter osadnictwa słowiańskiego w tym rejonie.

Intensywne użytkowanie wzgórza kemowego i dna otaczającej go kotliny miało miejsce w początkach wczesnego średniowiecza pod koniec VI i w VII wieku. W południowej części grodziska odnaleziono m.in. fragmenty spalonych bierwion oraz bardzo liczny zespół zabytków ruchomych: wczesnosłowiańskiej ceramiki, przedmiotów związanych z produkcją ozdób z brązu i srebra, w postaci łyżki odlewniczej, fragmentów kamiennych foremek odlewniczych, narzędzi z żelaza do zdobienia gotowych wyrobów, bardzo bogaty zestaw zachowanych w całości lub fragmentarycznie ozdób i części stroju.

Wielostronne nawiązania typologiczne ozdób metalowych ze schyłku VI i początku VII w. z Haciek wskazują na możliwość istnienia dalekosiężnych kontaktów mieszkańców tych okolic zarówno z terenami położonymi daleko na południu - w strefie naddunajskiej i nadczarnomorskiej, jak i na północy i północnym wschodzie. Wskazują one na wzajemne przenikanie się na początku wczesnego średniowiecza wpływów słowiańskich, awarskich, bałtyjskich i germańskich.

Kategorią znalezisk bardzo licznie reprezentowanych w warstwie pochodzącej z początków wczesnego średniowiecza są w Haćkach gliniane przęśliki, których łącznie znaleziono na terenie południowej części grodziska ponad 100.

Skład całości zespołu zabytkowego z omawianej fazy wskazuje, że nie mamy tu raczej do czynienia z typowymi pozostałościami osadnictwa (brak narzędzi domowego użytku, militariów, szydeł kościanych, etc.). Ponadto w warstwie z tego okresu odnotowano obecność licznych drobnych przepalonych kości ludzkich. Nasuwa się zatem nieodparty wniosek, że gród w Haćkach w tej fazie osadniczej nie pełnił raczej roli miejsca stałego zamieszkania ani obiektu obronnego, ale był raczej miejscem odbywania rozmaitych obrzędów. Być może był to rodzaj „domu umarłych”, w którym spalane były, a następnie rozsypywane lub przechowywane w pojemnikach wykonanych z materiałów organicznych szczątki zmarłych przodków. Może przodkowie owi wyposażani byli - zgodnie z trudnym do odtworzenia rytuałem - w atrybuty czynności najwyżej wówczas wartościowanych i otoczonych magią złotnictwa i tkactwa.

Miejscem zamieszkania było w tej fazie raczej dno kotliny, gdzie odsłonięto pozostałości zagłębionych w ziemię chat o szałasowej konstrukcji.

Nieco później, w VII-VIII w. n.e., zanikają ślady intensywnego wykorzystywania grodziska, powstaje natomiast niewielka osada na północny-wschód od niego (stanowisko 1A). Na stanowisku odnaleziono pozostałości prostokątnego budynku naziemnego z kamiennym paleniskiem oraz wolnostojącego paleniska.

W VIII-IX w. w północnej części grodziska na specjalnie przygotowanej, zniwelowanej platformie usytuowane zostały wielkie rynnowate w kształcie paleniska o nieznanej funkcji.

Po kolejnej przerwie osadniczej, w XI wieku ponownie cała kotlina w Haćkach stała się miejscem intensywnego osadnictwa (grodzisko, osady 1B, 1C, 1D). Obiekty mieszkalne z tej fazy to zapewne zagłębione w ziemię kwadratowe w planie ziemianki o wym. 4 x 4 m z piecami w narożniku. Oprócz nich odsłonięto także pojedyncze doły posłupowe oraz pozostałości kilku wolnostojących palenisk i jam gospodarczych. W omawianej fazie zmieniono ukształtowanie stoków grodziska na bardziej strome, wykopano wewnętrzną fosę (?) od strony wschodniej, wykonano także brukowaną kamieniami cysternę w pn. - zach. części majdanu. W środkowej części grodziska powstały duże, koliste w planie jamy zasobowe. Wschodnią krawędź grodziska umocniono drewnianymi słupami, wzdłuż południowej usypano wał ziemny bez śladów jakichkolwiek konstrukcji drewnianych. Umocnienia nie otaczają całego obwodu grodziska.

Z fazy XI-wiecznej pochodzą narzędzia żelazne i nieliczne militaria z grodziska i osady 1A, gdzie odkryto też wykładane kamieniami palenisko kuźnicze, a wokół niego fragmenty ścian dymarkowych i żużli żelaznych. Znacznie uboższe niż w początkach wczesnego średniowiecza są natomiast znaleziska ozdób i części stroju ograniczające się do kabłączka skroniowego i dwóch zapinek podkowiastych.

W XII, XIII a nawet XIV wieku grodzisko i jego otoczenie wykorzystywano jedynie sporadycznie, o czym świadczą pojedyncze znaleziska ceramiki. Funkcję ośrodka centralnego regionu pełnił odległy o ok. 6 km gród w Bielsku Podlaskim.

Oprac. Agnieszka Oniszczuk, NID

Rodzaj: grodzisko

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_A_20_AR.19172, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_20_AR.614650