Przykład rzadko spotykanej na Pomorzu Zachodnim świątyni na rzucie krzyża greckiego. Osobliwością zabytku jest także rozwiązanie wieży – otwartej pierwotnie z trzech stron.

Historia

Już w dokumencie lokacyjnym Gryfina z 1254 r. kościół parafialny był uposażony w 4 włóki ziemi. W 1278 r. książę Barnim I przekazał patronat nad gryfińskim kościołem kolegiacie Mariackiej w Szczecinie. W 1281 r. po raz pierwszy wzmiankowano proboszcza z Gryfina – Jana Belkowa. W 3. ćw. XIII w. zbudowano prosto zamknięte prezbiterium i oba ramiona transeptu. Pierwotnie elementy te miały stanowić część budowli na planie krzyża greckiego. Około 1300 r. wzniesiono bazylikowy korpus nawowy z  wieżą na osi nawy głównej, na kondygnacji parteru otwartą z trzech stron ostrołukowymi arkadami. Prace te ukończono w 1. ćw. XIV w., o czym świadczą kolejne fundacje ołtarzy w 1300, 1302, 1314, 1320, 1322 i 1325 roku. W tym okresie wnętrze kościoła było nakryte belkowym stropem. Około 1500 r. przebudowano kościół w układzie halowym – dotychczasowe niskie nawy boczne zastąpiono nowymi, wyższymi, wnętrze nakryto zaś późnogotyckimi sklepieniami. Do północnej ściany prezbiterium dobudowano zakrystię. Podczas pożaru miasta w 1530 r. kościół uległ częściowemu zniszczeniu. W trakcie odbudowy po pożarze zbudowano nowe szczyty transeptu, przebudowano dachy nad nawami bocznymi i zamurowano arkady wieży. Około 1534 r. świątynię przejęli protestanci. W 1580 r. wykonano nowy ołtarz – tryptyk autorstwa szczecińskiego malarza Davida Redtla (ob. w Muzeum Narodowym w Szczecinie), w 1605 r. ufundowano kamienną manierystyczną ambonę i stalle. W 1725 r. od uderzenia piorunu zniszczeniu uległ gotycki hełm wieży, który zastąpiono nowym barokowym. W latach 1861–1863 architekt Buchterkirch przeprowadził restaurację kościoła. Wymurowano wówczas od nowa szczyty transeptu i naw bocznych, wymieniono konstrukcję i pokrycie dachu oraz hełm wieży, we wnętrzu przemurowano filary i wykonano neogotyckie wyposażenie, w tym ołtarz i  organy. W 1901 r. Hans Selinger z Berlina ozdobił ściany i sklepienia figuralno-ornamentalną polichromią. W 1925 r. wymieniono hełm wieży na ob. neobarokowy. Po 1945 r. usunięto większość elementów neogotyckiego wyposażenia i wystroju z XIX i XX wieku.

Opis

Kościół położony w centrum miasta, w północnej pierzei dawnego rynku, między biegnącymi południkowo ul. Kościelną i Bolesława Chrobrego, w  obrębie dawnego cmentarza przykościelnego. Orientowany, wczesnogotycki, na planie krzyża, z prostokątnym prezbiterium, poprzeczną nawą, jednoprzęsłowym, trójnawowym, halowym korpusem i wieżą zachodnią na rzucie kwadratu. Dachy dwuspadowe, nad każdą z naw bocznych po dwa dachy usytuowane poprzecznie do głównej osi, podobnie jak dach zakrystii. Czterokondygnacyjna wieża zwieńczona ośmiobocznym niskim tamburem i  neobarokowym dwukondygnacyjnym hełmem z latarnią. Najstarsze części (mury prezbiterium, transeptu i wieży na wysokości dwóch dolnych kondygnacji) wzniesione z ciosów granitowych z ceglanym detalem, nawy boczne, zakrystia, dwie górne kondygnacje wieży i sklepienia – z cegły gotyckiej, szczyty transeptu, naw bocznych i tambur pod hełmem wieży – z  cegły nowożytnej. Dachy kryte dachówką karpiówką, hełm wieży kryty łupkiem. Otwory drzwiowe i okienne ostrołukowe. Elewacje wieży podzielone gzymsami kordonowymi. W każdej ścianie przyziemia widoczne trzy ostrołukowe wnęki, z których środkowe są pozostałością arkad, niegdyś otwartych i wtórnie zamurowanych. Elewacje wyższych pięter wieży rozczłonkowane ostrołukowymi wnękami z parą niewielkich okien, w  najwyższej kondygnacji – otworów dzwonnych. Ściany naw bocznych oszkarpowane, przeprute oknami rozmieszczonymi na dwóch kondygnacjach – mniejszymi na dolnej, większymi na górnej. Na szczytowych elewacjach transeptu wczesnogotyckie ostrołukowe portale o trójuskokowych ościeżach, na elewacji południowej – z archiwoltą ujętą po bokach parami smukłych arkadek. Nad portalami wysokie gotyckie okna, trzy na w  elewacji południowej, dwa na elewacji północnej, ujęte po bokach parami wnęk. Szczyty transeptu i pary szczytów nad nawami bocznymi neogotyckie, rozczłonkowane blendami. Elewacja wschodnia przepruta wielkim ostrołukowym oknem we wchodzącej w pole szczytu trójlistnie zamkniętej blendzie. Szczyt rozczłonkowany siedmioma blendami, na przemian ostrołukowymi i trójlistnymi. Ściany zakrystii oszkarpowane, z  niewielkimi, zamkniętymi ostrołukowo oknami. W ścianie szczytowej górna kondygnacja oddzielona fryzem, rozczłonkowana ostrołukowymi blendami przechodzącymi w pole szczytu. Wnętrze przekryte sklepieniami gwiaździstymi. Nawy boczne oddzielone kwadratowymi filarami wyciętymi w  grubości muru. Transept ograniczony od wschodu i zachodu łukami w  grubości muru, skrzydła transeptu wydzielone od północy i południa gurtami. Na strychu widoczne wczesnogotyckie dwudzielne okna w ceglanym murze nawy głównej, z okresu, kiedy korpus nawowy miał układ bazylikowy. W zakrystii sklepienia krzyżowo-żebrowe. Wyposażenie: ołtarz neogotycki z lat 60. XIX w., z obrazem Stanisława Batowskiego Hołd stanów polskich składany Matce Bożej Królowej Polski przywiezionym z Kałusza, renesansowa ambona kamienna z 1605 r., renesansowe stalle z pocz. XVII  w., organy z neogotyckim prospektem, z 3. ćw. XIX wieku.

Dostęp do zabytku ograniczony. Możliwość zwiedzania wnętrza za zgodą proboszcza.

Oprac. Maciej Słomiński OT NID Szczecin, 08.09.2014 r.