Zwycięstwo sprzymierzonych wojsk polsko-litewskich nad siłami zakonu krzyżackiego było wydarzeniem o ogromnym znaczeniu - skutecznie zahamowało ekspansywną politykę państwa zakonnego, stając się początkiem zmierzchu jego potęgi. Pod względem liczby biorących w nim udział uczestników to także jedno z największych starć militarnych w polskiej historii, świetnie rozegrane strategicznie dzięki sprawnemu dowodzeniu króla Władysława Jagiełły.

Wiktoria grunwaldzka, mimo iż w ocenie historyków nie wykorzystana w stopniu adekwatnym do jej skali, w wymiarze kulturowo-ideowym pozostaje wydarzeniem absolutnie wyjątkowym, swoistym dobrem narodowym. Do pogromu zakonu krzyżackiego szczególnie chętnie odwoływano się w okresie rozbiorów, zwłaszcza w naznaczonej przez historyzm drugiej połowie XIX wieku, kiedy znacznie poszerzył się stan wiedzy na temat zdarzenia. Tradycję pielęgnowania pamięci o nim tworzą między innymi dzieła literatury, malarstwa, kinematografii, a współcześnie - inscenizacje historyczne odgrywane corocznie na polach Grunwaldu.

Historia

Bezpośrednią przyczyną wojny z zakonem krzyżackim był jego konflikt z Litwą popierającą Żmudź, gdzie wiosną 1409 roku wybuchło powstanie antykrzyżackie. Polska połączona z Litwą unią z 1385 roku odmówiła zachowania neutralności, co dało początek kampanii wojennej zakonu. Obie strony rozpoczęły przygotowania do wielkiego starcia, szukając sojuszników. Siły krzyżackie wspomogło rycerstwo zachodnioniemieckie, sprzymierzone siły polsko-litewskie natomiast wsparli głównie lennicy obu krajów oraz najemnicy z Czech i Moraw.

Obie armie, po poprzedzających generalne starcie drobnych potyczkach, stanęły naprzeciw siebie 15 lipca 1410 roku. Wojska polsko-litewskie dowodzone przez Władysława Jagiełłę przewyższały liczebnością krzyżackie, które prowadził do boju wielki mistrz Ulrich von Jungingen. Lewe skrzydło wojsk sprzymierzonych tworzyły głównie siły polskie składające się w większości z ciężkiej jazdy, prawe - rycerstwo z Wielkiego Księstwa Litewskiego pod dowództwem księcia Witolda (głównie lekka kawaleria) oraz posiłkowe oddziały tatarskie i mołdawskie. Centrum stanowiło zaciężne rycerstwo.

Bitwa rozpoczęła się około południa i trwała ponad sześć godzin. Władysław Jagiełło obserwował jej przebieg ze wzgórza, dzięki czemu mógł kontrolować sytuację, wysyłając odwodowe chorągwie na zagrożone odcinki. W walce po stronie krzyżackiej polegli: wielki mistrz, ponad 200 braci zakonu oraz kilka tysięcy żołnierzy; trofeami wojennymi były liczne zdobyte chorągwie, z których część przypadła Litwie. Straty po stronie polsko-litewskiej nie są znane. Do historii przeszedł wspaniałomyślny gest polskiego króla, który kazał odnaleźć na pobojowisku zwłoki wielkiego mistrza i odesłać je z honorami do Malborka.

W 1411 roku zawarty został pokój toruński - sukces dyplomatyczny Krzyżaków, nie przynoszący Polsce satysfakcjonujących rozstrzygnięć. Zakon pozostawał nadal groźnym przeciwnikiem i dopiero wojna trzynastoletnia zakończona pokojem w 1466 roku pozwoliła Polsce odzyskać zajęte przez niego tereny.

Już w rok po zwycięstwie pod Grunwaldem na miejscu, gdzie rozegrała się bitwa, powstała kaplica dla upamiętnienia wszystkich poległych, ufundowana przez nowego wielkiego mistrza krzyżackiego Henryka von Plauen. Stała się ona wkrótce celem pielgrzymek. Obiekt w 1720 roku zburzyły władze pruskie, zwyczaj pielgrzymowania do ruin kaplicy trwał jednak nadal, zakazany formalnie w 1866 roku. W 1901 roku uczczono głazem narzutowym, zwanym wcześniej „kamieniem Jagiełły”, pamięć Ulricha von Jungingena. Po II wojnie światowej ruiny kaplicy zostały poddane badaniom archeologicznym i udostępnione zwiedzającym, pole bitwy natomiast upamiętniono monumentalnym zespołem pomnikowym.

Opis

Obszar pola bitwy pod Grunwaldem w XV wieku był częściowo zalesiony, dziś pokrywa go głównie łąka. Jego autentyczność potwierdziły badania archeologiczne. W 1960 roku teren ten, zajmujący około 60 ha, został wydzielony z użytków rolniczych. W jego części centralnej zrealizowano w tym czasie, dla uczczenia 550. rocznicy zwycięstwa, Pomnik Bitwy Grunwaldzkiej projektu rzeźbiarza Jerzego Bandury i architekta Witolda Cęckiewicza, składający się z kilku członów. Granitowy obelisk ustawiony na kilkustopniowym postumencie ukazuje opracowane reliefowo twarze rycerzy w przyłbicach. Obok znajduje się jedenaście 30-metrowych stalowych masztów, symbolizujących sztandary polskich i litewskich chorągwi. W skład zespołu pomnikowego wchodzi także zbudowany z granitowych płyt amfiteatr z mapą plastyczną rozstawienia wojsk przed bitwą, wykonaną z kolorowych kamieni. Amfiteatr połączony jest ze znajdującymi się pod nim pomieszczeniami Muzeum Bitwy pod Grunwaldem, które utworzone zostało w 1963 roku i objęło funkcję zarządcy zabytkowego obiektu. 

Na zachodnim skraju obszaru wyodrębnionego jako pomnik historii znajdują się ruiny gotyckiej kaplicy pobitewnej, wybudowanej w miejscu grobu zbiorowego poległych w bitwie rycerzy, co potwierdziły badania archeologiczne. Tu najprawdopodobniej znajdował się główny obóz wojsk krzyżackich i rozegrała się ostatnia faza bitwy. Przed ruinami kaplicy leży pamiątkowy „kamień Jagiełłowy”, któremu przywrócono pierwotną nazwę po zamianie przez władze pruskie na pomnik Ulricha von Jungingena. Przy alejce prowadzącej do zespołu pomnikowego ustawiono w 1983 roku spojone cementem fragmenty cokołu słynnego Pomnika Grunwaldzkiego z Krakowa, ufundowanego w 1910 roku przez Ignacego Paderewskiego, zniszczonego przez hitlerowców w 1939 roku.