Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

cmentarz żydowski - Zabytek.pl

cmentarz żydowski


cmentarz żydowski 1780 r. Grodzisk Mazowiecki

Adres
Grodzisk Mazowiecki

Lokalizacja
woj. mazowieckie, pow. grodziski, gm. Grodzisk Mazowiecki - miasto

Wzmiankowana już w XII wieku wieś rycerska prawa miejskie otrzymała w 1522 roku z rąk króla Zygmunta I Starego.

Do XIX stulecia dobra pozostawały w rękach prywatnych. Pierwsza pewna wzmianka o obecności Żydów w Grodzisku pochodzi z drugiej połowy XVI wieku. W trzeciej ćwierci XVIII stulecia proboszcz Jan Klemens Mokronowski zezwolił im na zbudowanie w Grodzisku domu modlitwy i założenie cmentarza poza granicami miasta. Samodzielna gmina żydowska działała w Grodzisku już w 1793 roku. Intensywny rozwój osadnictwa żydowskiego nastąpił po III rozbiorze Rzeczypospolitej, zgodnie z polityką zaborcy pruskiego zezwalającego Żydom zamieszkiwać w miastach i zajmować się tam rzemiosłem i handlem, jednocześnie ograniczającego ich osadnictwo na wsi. W 1797 roku w Grodzisku mieszkało 125 Żydów (51% ogółu mieszkańców), a ćwierć wieku później — już 444 (89%). 

W drugiej połowie XIX wieku gmina żydowska rozwijała się bardzo szybko i podjęła szereg inwestycji. Do najważniejszych z nich należała budowa w połowie lat 50. nowej, drewnianej bóżnicy na podmurowaniu. W tym czasie w Grodzisku funkcjonowały już żydowskie szkoły religijne oraz szkoła elementarna utrzymywana przez gminę. Charakterystycznym rysem miejscowej społeczności stał się silny wpływ chasydyzmu, czemu sprzyjało założenie w Grodzisku własnej dynastii przez cadyka Elimelecha Szapiro (zm.1892), wnuka Magida z Kozienic oraz syna założyciela dynastii z Mogielnicy, a ze strony matki – potomka słynnego Elimelecha z Leżajska i Widzącego z Lublina. Szapiro miał w Grodzisku swój dwór oraz szkołę.

W końcu XIX wieku nastąpił dynamiczny rozwój Grodziska, przekształcającego się w miasto przemysłowe. Wraz z przemianami gospodarczymi nastąpiły przeobrażenia społeczne. Zmianie uległy proporcje między ludnością żydowską a katolicką. Odsetek wyznawców judaizmu malał — w 1897 roku wynosił 77%. Żydzi z Grodziska emigrowali lub przenosili się do większych ośrodków, głównie do Warszawy. W pierwszych latach XX wieku ludność żydowska aktywnie uczestniczyła w życiu politycznym i społecznym miasta. W 1900 roku otwarto prywatną żydowską szkołę, w której uczono również języka polskiego.

Rozwój miasta zahamowała pierwsza wojna światowa i częściowa deportacja ludności zarządzona przez uciekających Rosjan. W znaczący sposób wpłynęło to na spadek liczby Żydów w mieście — spis powszechny z 1921 roku wykazał ich w Grodzisku tylko niespełna 2800 (25% mieszkańców). W okresie międzywojennym głównym zajęciem Żydów pozostawało rzemiosło i handel, tworzyli oni własne cechy oraz organizacje zawodowe. Skupiali w swoich rękach 51% grodziskiego rzemiosła. Najliczniej reprezentowane profesje stanowili krawcy, szewcy, pończosznicy, trykociarze oraz rzeźnicy. W odrodzonej Polsce Żydzi odgrywali stosunkowo niewielką rolę w życiu samorządowym miasta.

Getto w Grodzisku Mazowieckim zostało utworzone przez Niemców w grudniu 1940 roku na terenie ograniczonym ulicami: Joselewicza, 11 Listopada, Piłsudskiego, Legionów, Limanowskiego. Administrowanie okupanci powierzyli Judenratowi (Radzie Żydowskiej) pod przewodnictwem Chaima Jakubowicza. Do grodziskiego getta przewieziono ponad dwa tysiące Żydów wysiedlonych z Wielkopolski, Krakowa oraz z Brwinowa, Milanówka, Nadarzyna, Podkowy Leśnej i innych miejscowości. Szacuje się, że tuż przed likwidacją przebywało w getcie około sześciu tysięcy osób. Na Żydów nałożono obowiązek pracy przymusowej na rzecz okupanta. Staraniem Judenratu uruchomiono jadłodajnię, ambulatorium, izbę starców i chorych. Likwidację getta Niemcy przeprowadzili w lutym 1941 roku — jego więźniów wywieziono do Warszawy, skąd później trafili do obozów zagłady. W Grodzisku pozostawiono do lipca jedynie pewną liczbę żydowskich rzemieślników, wysiedloną potem do getta warszawskiego.

Cmentarz żydowski w Grodzisku Mazowieckim założono na gruntach pomiędzy drogami wiodącymi do Błonia i Rokitna, później ta ostatnia szosa została nazwana ulicą Żydowską. Nekropolia powstała w drugiej połowie XVIII wieku. Prawdopodobnie przy bramie zbudowano nieduży dom przedpogrzebowy. W 1845 roku cmentarz otoczono drewnianym płotem. Powierzchnia nekropolii wzrosła wówczas do około 0,8 hektara. Pod koniec XIX wieku teren cmentarny ponownie poszerzono, dokupując działkę od strony północnej, oraz zbudowano murowane ogrodzenie. W okresie międzywojennym dokonano kolejnych zakupów ziemi w celu powiększenia nekropolii, która objęła wówczas obszar dwóch hektarów. Do czasu powstania cmentarza wyznania mojżeszowego na Bródnie grodziski cmentarz służył, jako miejsce pochówku także warszawskich Żydów. 

W 1922 roku przeprowadzono prace restauracyjne po dewastacjach z lat pierwszej wojny światowej. Podczas drugiej wojny światowej na rozkaz Niemców część nagrobków została wykorzystana do prac budowlanych. Rozebrano także ceglane ogrodzenie. Pochówki odbywały się na cmentarzu do chwili likwidacji grodziskiego getta. Proces dewastacji trwał także po wojnie, po części z przyzwoleniem władz. Z czasem większość dawnego terenu nekropolii zajęły różne firmy, między innymi zorganizowano tam składnicę złomu. O powstrzymanie postępującej destrukcji nekropolii przez wiele lat zabiegali działacze Społecznego Komitetu Odbudowy i Rekonstrukcji Cmentarza Żydowskiego w Grodzisku. Plany te udało się zrealizować w 1988 roku — dzięki finansowej pomocy władz miasta oraz organizacji żydowskich naprawiono wówczas ogrodzenie. Na bramie wejściowej zamontowano ocalałą tablicę, upamiętniającą udział amerykańskich Żydów wywodzących się z Grodziska Mazowieckiego w restauracji cmentarza w 1922 roku. W 1996 roku nekropolia została wpisana do rejestru zabytków. Kilka lat później na terenie jednej z posesji przy ulicy 3 Maja odnaleziono kilkadziesiąt macew; wykorzystanych podczas wojny do utwardzenia podwórka kamienicy, zajętej wówczas przez Wehrmacht (wydobyte i przewiezione na cmentarz).

Cmentarz położony jest na działce o kształcie wydłużonego prostokąta, mierzącej pierwotnie 1,92 ha (310 x 62 m). Do dziś przetrwało ponad dwieście macew (przeważnie z płyt piaskowcowych) lub ich fragmentów, pochodzących w większości z przełomu XIX i XX wieku (pojedyncze pomniki z pierwszej połowy XIX wieku). Najstarsza część nekropolii uległa całkowitej dewastacji (nie zachował się między innymi nagrobek cadyka Elimelecha z Grodziska).

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

Rodzaj: cmentarz żydowski

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_14_CM.16724, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_14_CM.26541