W takim właśnie otoczeniu zlokalizowane jest stanowisko nr 1 w Grądach - Woniecko. Nazwa miejscowości pochodzi od określenia stosowanego dla wyniesienia terenu, charakterystycznego dla Kotliny Biebrzańskiej, wznoszącego się pośród bagien (grądy, grądziki lub grzędy).

Stanowisko znajduje się na polu wydmowym, ukształtowanym na terasie rzecznej, na lewym brzegu rzeki Narwi.

W wyniku kilkakrotnie podejmowanych badań wykopaliskowych i powierzchniowych odkryto tu materialne pozostałości związane z osadnictwem ludności kultur: komornickiej, janisławickiej, 4 horyzontu linińskiego kultury niemeńskiej; ponadto punkty osadnicze kultury ceramiki sznurowej i trzcinieckiej. Stwierdzono także pojedyncze fragmenty ceramiki średniowiecznej i nowożytnej.

Ochrona konserwatorska

Stanowisko zostało wpisane do rejestru zabytków decyzją z dn. 28.10.1974 r. pod nr 202/A.

Historia badań

Odkrycia stanowiska dokonał Krzysztof Burek w 1974 r. podczas archeologicznych badań powierzchniowych, mających na celu rozpoznanie zaplecza osadniczego wczesnośredniowiecznego ośrodka grodowego w Wiźnie. Wartość zabytku oraz liczne ślady eksploatacji piasku skłoniły Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Białymstoku do objęcia jego obszaru ochroną prawną. Zdecydowano też o konieczności natychmiastowego przeprowadzenia badań ratowniczych, których podjął się K. Burek (materiał zabytkowy oraz dokumentacja z wykopalisk znajdują się w Muzeum Podlaskim w Białymstoku). Kolejne badania, w 1978 r., prowadzili prof. S. K. Kozłowski i prof. K. Szymczak z Instytutu Archeologii UW. Prof. Szymczak powrócił do badań wykopaliskowych na stanowisku w 1997 r. (zabytki i dokumentacja znajdują się w IA UW). W 2005 r. stanowisko ponownie stało się obiektem badań z powodu postępującej dewastacji obszaru. Prace sondażowo - ratownicze i powierzchniowe na zlecenie WUOZ w Białymstoku Delegatura w Łomży przeprowadził Zakład Archeologii Instytutu Historii UG pod kierownictwem dr. Bartosza Jóźwiaka.

Wyniki badań archeologicznych

Wyniki wszystkich podejmowanych interwencji archeologicznych potwierdzają, że obszar stanowiska zasiedlony był wielokrotnie, w różnych okresach. O intensywności osadnictwa świadczy bogaty materiał zabytkowy, głównie krzemienny.

W 1997 r. z wykopów wydobyto 2156 zabytków krzemiennych. W 2005 r. pozyskano 13473 krzemienie, przy czym większość ze zbioru powierzchniowego. W inwentarzach ze wszystkich sezonów badawczych przewagę stanowią odpady produkcyjne, odłupki, wióry, liczne odpadki mikrorylcowcze. Wśród narzędzi najlepiej reprezentowane są skrobacze i drapacze.

Narzędzia krzemienne charakterystyczne dla kultur mezolitycznych badacze wiążą z kulturami komornicką i północno-janisławicką. Obozowiska na terasach rzek są charakterystyczne dla ludności kultury komornickiej, która wielokrotnie powracała w te same, dogodne miejsca. Nazwa pochodzi od eponimicznego stanowiska w miejscowości Komornica na Mazowszu. Nazwa kultury janisławickiej pochodzi od stanowiska w Janisławicach, gdzie odkryto m.in. bogato wyposażony grób, w którym, oprócz wyrobów krzemiennych, zarejestrowano także przedmioty rogowe i kościane. Sam pochówek - zmarły w pozycji siedzącej posypany czerwonym barwnikiem (ochrą) - był charakterystyczny dla obrządku grzebalnego mezolitu. Ochra, przez swoją barwę, postrzegana jest przez badaczy jako symbol krwi i życia.

Zabytki wiązane z osadnictwem neolitycznym na st. 1 w Grądach - Woniecko kojarzone są z kulturą niemeńską, której ślady odkrywane są na terenach Białorusi, Litwy oraz północno-wschodniej Polski. Najstarsze stanowiska związane z ludnością tej kultury datowane są na koniec V tysiąclecia p.n.e.

W czasie badań na stanowisku pozyskano również bogaty zbiór ceramiki. Dane liczbowe z 1997 r. mówią o 1221 fragmentach z dwóch wykopów; w 2005 r. zebrano 4760 fragmentów ceramiki. Znakomita większość wykazuje cechy kultury niemeńskiej, z kilku faz jej rozwoju, jak oceniają badacze z 1974 i 1997 r., lub tylko horyzontu linińskiego 4, jak wynika ze sprawozdania z 2005 r. Archeolodzy badający stanowisko w 1997 r. rozpoznali w materiale fragmenty ceramiki sznurowej.

W inwentarzach zabytków powtarzają się też fragmenty ceramiki średniowiecznej i nowożytnej.

Specyfika stanowisk wydmowych - problemy badawcze, zagrożenia

Zabytek w Grądach - Woniecko jest przykładem jednego z wielu stanowisk wydmowych zarejestrowanych na terenie Polski. Większość z nich zlokalizowana jest na terasach rzecznych. W najbliższym sąsiedztwie Grądów - Woniecko znajdują się co najmniej trzy zabytki o podobnym charakterze: Targonie Wielkie st. 9 i Strękowa Góra st. 33, rozpoznane przez W. Migala z PMA w 1998 r. oraz Zajki st. I, badane przez K. Burka.

Odsłonięte stanowiska tego typu narażone są na erozyjną działalność wiatru. Przesuwanie się ziaren piasku powoduje przemieszczanie się wydm z prędkością sięgającą nawet od kilkudziesięciu metrów do 3km rocznie. Sprzyja temu brak wegetacji oraz, jak w przypadku Grądów - Woniecko, osuszenie terenu (obniżenie poziomu wód gruntowych wskutek zmeliorowania Bagna Wizna i budowy systemu rowów odwadniających).

Procesy eoliczne zaburzają oryginalny układ zabytkowych nawarstwień na stanowisku. Szczególnie, że terasę Narwi budują głównie bardzo podatne na destrukcyjną działalność wiatru piaski drobnoziarniste, wzbogacone w stropowych partiach w części pyłowe. Luźne, piaszczyste podłoże stopniowo ulega wywianiu, zaś stosunkowo ciężkie zabytki krzemienne czy ceramika pozostają na miejscu. Wskutek długotrwałego wywiewania piasku artefakty z różnych epok czy faz osadniczych mogą zalegać na jednym poziomie, ponownie przykrytym piaskiem eolicznym. Badania archeologiczne na stanowiskach tego typu wymagają zatem specjalistycznej wiedzy, w tym znajomości dynamiki przemieszczania się wydm i procesów zachodzących na skutek działalności wiatru. Prawidłowo prowadzone prace mogą jednak przynieść bardzo interesujące rezultaty, ponieważ każdy przedmiot, nie będący piaskiem musiał być przyniesiony na wydmę przez człowieka. Zatem naturalne bryły krzemienia i okruchy kamienne są potencjalnie niewykorzystanym surowcem. Stwarza to możliwość prześledzenia form wyjściowych oraz kolejnych stadiów wytwarzania narzędzi.

Oprac. Agnieszka Makowska, NID