Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

zespół pałacowy - Zabytek.pl

zespół pałacowy


pałac 2. poł. XVIII w. Grabki Duże

Adres
Grabki Duże

Lokalizacja
woj. świętokrzyskie, pow. staszowski, gm. Szydłów - obszar wiejski

Wyjątkowy w skali kraju przykład niewielkiego rokokowego założenia pałacowego o dyspozycji centralnej i nawiązaniach do wzorów włoskich.

Mistrzowskie spiętrzenie i stopniowanie efektów estetycznych, niezwykłe rozplanowanie, które stało się powodem doszukiwania się w budowli wzorców orientalnych.

Historia

Jeden z najbardziej oryginalnych zespołów pałacowych nowożytnej Polski wzniesiono ok. 1742 r. na zlecenie Stanisława Rupniewskiego, kasztelana małogoskiego, dziedzica Grabek i Gnojna. Projekt powstał w pracowni wybitnego krakowskiego architekta Franciszka Placidiego, jednego z czołowych reprezentantów rokokowej „architektury swobodnej wyobraźni”. Zasadnicze jądro zespołu rezydencjonalnego, pałac z dwoma symetrycznie ustawionymi pawilonami, pozostało niezmienione do dziś, mimo różnych kolei losu. Przed 1809 r. ówcześni właściciele Grabek, Załuscy, ulegając klasycystycznej modzie połączyli pałac i pawilony krytymi galeriami, rozebrano je jednak już w połowie XIX w., przywracając wygląd z czasów budowy obiektu. Pozostała natomiast wystawiona przez nich po stronie pn.-wsch. pałacu piętrowa oficyna, która do dziś zachowała cechy stylu klasycystycznego. W 1831 r. spłonął dach pałacu; bardzo szybko odbudowano go w pierwotnej postaci. W czasie pierwszej wojny światowej sam pałac ucierpiał nieznacznie, natomiast znacznym zniszczeniom uległ park i mury obwodowe z trzema basztami. Oryginalność założenia docenił Józef Piłsudski, który nocował w oficynie we wrześniu 1914 r.; w książce Moje pierwsze boje przyszły Marszałek nazwał Grabki „bardzo pięknym miejscem na ziemi”.

W 1945 r. upaństwowiono cały majątek; do 1953 r. pałac nie miał gospodarza. W tym okresie doszło do największej dewastacji budowli w całej jej historii. Dopiero później, kiedy zespół został przejęty przez miejscowy Państwowy Ośrodek Maszynowy, rozpoczęły się prace remontowe. Najpierw odnowiono oficynę, a w 1962 r. gruntownie odrestaurowano pałac i pawilony. Zniszczały natomiast mury obwodowe, a z trzech baszt pozostała jedna (resztki muru i baszty pd.-wsch. rozebrano w 1996 r.). Opuszczona w 1992 r. rezydencja została dwa lata później sprzedana w ręce prywatne.

Pałac otoczony jest legendami, przeważnie osnutymi na kanwie rzekomo rozwiązłego trybu życia jego fundatora. Stanisław Rupniewski długo przebywał w niewoli tureckiej, a powrócił z niej dopiero po przyjęciu islamu. Tradycja ta, zapewne inspirowana po części niezwykłą formą obiektu, sprawiła, że bardzo szybko pałac zaczęto nazywać „haremem”.

Opis

Zespół pałacowy usytuowany jest w pd.-wsch. części wsi, po stronie pd. drogi z Szydłowa do Chmielnika. Składają się nań: pałac, poprzedzony dwoma symetrycznie po bokach ustawionymi pawilonami, oficyna po stronie północno-zachodniej, baszta pd.-zach. oraz resztki parku, przede wszystkim alei dojazdowej do pałacu, która do dziś pełni tę funkcję.

Pałac, wzniesiony w stylu rokokowym, jest budowlą centralną na rzucie ośmioboku, obudowanego na osiach niższymi aneksami. Część centralna budowli, mieszcząca wysoką na dwie kondygnacje salę, przykryta jest wysokim łamanym dachem ośmiopołaciowym z lukarnami, zwieńczonym ozdobną iglicą z kulą. Aneks wejściowy ma elewację wypukłą, z owalnym naczółkiem, ozdobioną wazonami z piaskowca nad gzymsem wieńczącym. Wszystkie elewacje rozczłonkowane są w narożach podwójnymi pilastrami, profilowane gzymsy wieńczące są mocno wysadzone, zaś formowane w zaprawie obramienia okien mają przeważnie formę uszakowatą. Szczególnie efektowne są piaskowcowe obramienia lukarn, zamknięte półkoliście i ujęte wolutami. Wnętrza są przekształcone, zachował się jedynie oryginalny kształt centralnej sali oraz żaglaste i kolebkowe sklepienia w piwnicach. Według tradycji pałac był ogrzewany systemem hypokaustycznym, co znalazło potwierdzenie w postaci resztek kanałów wiodących z piwnicy do salonu; oprócz tego istniało też dowodnie ogrzewanie piecowe. Budowlę wzniesiono z łamanego kamienia, jedynie późniejsze przemurowania i uzupełnienia wykonane są z cegły. Postulowany „orientalny” posmak architektury pałacu wynika zapewne z jego kształtu ogólnego, budzącego skojarzenia z arabskim haremem oraz opowieści i legend związanych z osobą fundatora.

Symetrycznie ustawione po bokach pałacu pawilony to identyczne budynki na rzucie kwadratu ze ściętymi narożami, każdy mieszczący jedno kolebkowo sklepione pomieszczenie, przykryte łamanym dachem czterospadowym. Ich elewacje zdobione są w sposób identyczny, jak elewacje budowli głównej.

Klasycystyczna oficyna z 1819 r. (ob. mieszcząca mieszkania komunalne) zachowała już tylko ogólne cechy stylowe, w postaci wysuniętej części środkowej zwieńczonej trójkątnym frontonem.

Obecnego obrazu zespołu dopełniają nikłe resztki parku (głównie aleja dojazdowa) a także odbudowana w ostatnich latach ośmioboczna baszta, która pełniła niegdyś rolę pawilonu ogrodowego.

Zabytek niedostępny - własność prywatna. Możliwość obejrzenia spoza ogrodzenia posesji.

oprac. Aleksandra Ziółkowska, 26-11-2015 r.

Dane obiektu zostały uzupełnione przez użytkownika zzz Ngl.

Rodzaj: pałac

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_26_ZE.24239, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_26_ZE.958