Możliwe, że przybyli do miasta po wielkim pożarze w 1350 r., wnosząc swój kapitał w jego odbudowę. W tym okresie mogła powstać pierwsza dzielnica żydowska. Objęła zasięgiem południowo-zachodnią część miasta. Jej granice stanowiły w przybliżeniu dzisiejsze ulice: Sikorskiego, Spichrzowa, Młyńska i Wodna. Zapewne powstał też potrzebny gminie cmentarz, synagoga i mykwa. Jak była zorganizowana dzielnica, nie wiadomo. Wzmianka na jej temat pochodzi dopiero z 1557 r., kiedy Żydów już w mieście nie było. Ich wypędzenie z Marchii, tym samym z Gorzowa, nastąpiło w 1510 roku. Zostali oskarżeni o profanację hostii. Dzielnicę żydowską zasiedlili chrześcijanie, dostosowując ją do własnych potrzeb – np. łaźnię rytualną znajdującą się przy murze miejskim zamienili na łaźnię publiczną.

Oficjalny powrót Żydów do Brandenburgii nastąpił 21 maja 1671 roku. Elektor Fryderyk Wilhelm wydał wówczas edykt znoszący banicję. Jednak starsze dokumenty wskazują, że w Gorzowie pojawili się już czasowo w 1649 roku.

XVII–XVIII w. stanowiły dobry okres dla żydowskiej społeczności w mieście. Gorzów stał się trzecim największym skupiskiem Żydów w Brandenburgii – po Frankfurcie nad Odrą i Berlinie. Ceniono ich umiejętności organizacyjne i przedsiębiorczość, zatrudniano jako tzw. Hofjuden (Żydzi dworscy). Nadwornym faktorem był osiadły w Gorzowie Israel Aaron. W 1667 r. kupił duży dom przy Luisenstraβe 12 (dziś ul. Łużycka), który do czasu wybudowania synagogi stał się głównym ośrodkiem gminy żydowskiej.

Synagoga powstała w 1752 r., w centrum średniowiecznej dzielnicy, możliwe, że w miejscu poprzedniej bożnicy. Jej wygląd nie jest znany. W 1851 r. rozebrano ją, a 13.09.1854 r. uroczyście poświęcono nowo wybudowaną. Posiadała 150 miejsc dla mężczyzn i 135 dla kobiet. Nad wejściem umieszczono napis w języku hebrajskim i niemieckim: „Mój dom ma być domem modlitwy dla wszystkich narodów”. Od 1866 r. działała przy niej szkoła wyznaniowa. Po uzyskaniu pełni praw w XIX w. wzrosło znaczenie społeczne gorzowskich Żydów. Wielu współtworzyło elitę gospodarczą i kulturalną miasta.

Przegrana Niemiec w I wojnie światowej popsuła dobre relacje niemiecko-żydowskie, a kryzys światowy 1929 r. przyniósł w Gorzowie wielkie bezrobocie. W atmosferze narastającej wrogości propaganda antysemicka i fizyczne ataki ze strony członków NSDAP zmusiły Żydów do wycofania się z życia publicznego. Rozpoczął się bojkot sklepów i biur żydowskich, a także proces przejmowania żydowskiego majątku. W czasie „Nocy Kryształowej” (9–10.09.1938) oddziały Sturmabteilung (SA – oddziały szturmowe) podpaliły synagogę. Wypalony budynek sprzedano w grudniu 1938 r. firmie Moritz. Pozostałości murów rozebrano w latach 50. XX wieku. Dziś przy ul. Łazienki 4 stoi budynek wielorodzinny; obok odsłonięto pamiątkowy kamień z napisem „Synagoga 1854-1938”. Akt zniszczenia bożnicy w 1938 r. opisała w swojej książce Wzorce dzieciństwa niemiecka pisarka, Christa Wolf. Jej książka to skarbnica wiedzy o przedwojennym Landsbergu, w którym mieszkała do 1945 roku. Według spisu przeprowadzonego przez Niemców w maju 1939 r., w Gorzowie mieszkało 97 Żydów. Przyjmuje się, że ostatni gorzowscy Żydzi zostali wywiezieni z miasta w 1942 roku. Gorzów po raz drugi stał się judenrein („teren oczyszczony z Żydów”).

Opis

Cmentarz żydowski w Gorzowie Wielkopolskim to najstarsza zachowana nekropolia w mieście. Znajduje się przy ul. Gwiaździstej, choć wejście wiedzie przez teren warsztatu od ul. Słonecznej. W 2006 r. został wpisany do rejestru zabytków pod nr. L-194A. W 2008 r. przejął go Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich RP. Powierzchnia cmentarza wynosi 0,72 ha.

Najstarsza wzmianka o istnieniu cmentarza pochodzi z 1723 r., ale prawdopodobnie funkcjonował już w drugiej połowie XVII wieku. Być może został założony w miejscu cmentarza średniowiecznego, o którym nic nie wiemy. Sandrowe podłoże umożliwiało kopanie grobów o każdej porze roku, górzysty teren chronił przed powodzią. Charakterystycznym elementem topografii cmentarza był i jest nadal pnący się pod górę wąwóz, obsadzony szpalerem kasztanowców, porównywany do biblijnej doliny Jozafata. Najstarszy zachowany nagrobek pochodzi z 1759 r. (Mordechaja Nojena, najstarszego znanego rabina Landsberga). Ostatni (?) pochówek miał miejsce w 1936 r.; w 1942 cmentarz zamknięto.

Układ poszczególnych kwater i alejek pozostaje czytelny. W latach 1815–1835 część północną cmentarza (najstarszą) ogrodzono zachowanym murem z kamienia polnego. Część południowa, ogrodzona siatką, pozyskana została później. W połowie XIX w. wybudowano także zachowany dom przedpogrzebowy. Mimo zmian w fasadzie zachował się biegnący pod linią dachu fryz utworzony z gwiazd Dawida. Narożniki budynku zwieńczone są wieżyczkami zakończonymi iglicą. Ozdoby te swoją formą nawiązują do podobnych dekoracji na gorzowskiej, nieistniejącej synagodze. W 1927 r. został wybudowany w bezpośredniej bliskości dom dla administratora cmentarza, który służył w razie potrzeby również jako dom przedpogrzebowy.

Cmentarz przetrwał wojnę w dobrym stanie; dopiero od 1945 r. był systematycznie dewastowany. W latach 80. XX w. dom przedpogrzebowy przekształcono na warsztat. W latach 90. XX w. podjęto pierwsze próby ratowania. Teren cmentarza uporządkowano dzięki środkom byłych mieszkańców Gorzowa i PHARE. Powstało lapidarium, odtworzono również bramę cmentarną, w którą wmurowano pamiątkową tablicę z napisem: „Świadkiem niech będzie ten kamień” (w języku hebrajskim, niemieckim i polskim). Do dzisiaj na cmentarzu przetrwało 10 okazałych grobowców zamożnych rodzin żydowskich (przy murze, po stronie zachodniej), ok. 50 macew całych, 23 połamane i 92 obramowania po grobach.

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN