na terenie Warmii i Mazur. Wartość zabytkową podnosi fakt adaptacji gazowni na muzeum gazownictwa oraz utrzymanie linii technologicznej do produkcji gazu, co stanowi ewenement w skali kraju.

Historia

Gazownia została wybudowana w 1908 r. przez specjalistyczną firmę Karla Francke z Bremen (Niemcy). W sąsiedztwie wzniesiono komunalną wieżę ciśnień (1910). Początkowo gazownią zarządzano z Bremy, następnie zakład skomunalizowano. Wytwarzany gaz wykorzystywano do oświetlania ulic (latarnie gazowe), później także w mieszkaniach prywatnych. Pierwsza wojna światowa spowodowała spadek popytu na gaz (gazownia nie została wówczas zniszczona), którego zużycie zmalało także po uruchomieniu w Górowie zakładu energetycznego (1924 r.). W 1920 r. zamontowano w budynku produkcyjnym urządzenie do załadunku pieca węglem tzw. muldę. W 1928 r. spalił się dach piecowni, który w tym samym roku odbudowano. Zakład funkcjonował nieprzerwanie do 1945 r. Po zakończeniu drugiej wojny światowej wyposażenie techniczne gazowni zostało zdemontowane przez Armię Czerwoną. W kolejnych latach budynek uległ dewastacji. Zakład ponownie uruchomiono w 1964 r. Wyposażenie pochodziło z gazowni w Sępopolu i Braniewie. Produkcję kontynuowano do 1992 r.; gazownię zamknięto w związku z podłączeniem miasta do sieci gazu ziemnego. W latach 1992 - 1994 przeprowadzono remont generalny, adaptując budynek produkcyjny na Muzeum Gazownictwa Warmii i Mazur, zbiornik gazu na garaż (w płaszczu bocznym wycięto wrota wjazdowe) . W 1998 r. budynek administracyjny sprzedano osobie prywatnej, wcześniej wznosząc nowy obiekt na potrzeby funkcjonującej w obrębie zespołu rozdzielni gazu (1993-1994). Dawna gazownia, ob. muzeum, należy do Polskiej Spółki Gazownictwa Oddział w Gdańsku.

Opis

Gazownia zlokalizowana jest na północny - zachód od centrum miasta, przy skrzyżowaniu ul. Wyszyńskiego z ul. Przemysłową. Od północy granicę zespołu wyznacza wyniesienie z wieżą ciśnień. W skład historycznego zespołu gazowni wchodzą: budynek produkcyjny (z wyposażeniem), budynek administracyjny (ob. mieszkalny) oraz zbiornik na gaz. Układ przestrzenno - funkcjonalny zespołu historycznie zachowany. Podobnie rozplanowanie wnętrz budynku produkcyjnego. Budynki zespołu gazowni zostały wzniesione w stylu historyzującym. Budynek produkcyjny posadowiono na planie zbliżonym do kwadratu. Jest to obiekt ceglany, jednokondygnacyjny z użytkowym poddaszem o rozbudowanej bryle z przybudówkami, przekryty dachem dwuspadowym krytym blachodachówką (z wywietrznikiem kalenicowym). Elewacje ceglane zdobią tynkowane lizeny i blendy oraz gzyms schodkowy. Otwory okienne zamknięte łukiem odcinkowym, okna stalowe w typie przemysłowym. Wewnątrz zachowane wyposażenie, w tym dwa sześcioretortowe piece o retortach poziomych. W zachodniej części budynku znajdował się skład węgla (ob. część ekspozycyjna), w południowej (najwyższej) piecownia z ceglano-drewnianą wieżą gaśniczą koksu, we wschodniej odsiarczalnia i aparatownia, w północnej pomieszczenia socjalne. Teren wokół obiektu brukowany kamieniem polnym. Zbiornik gazu teleskopowy, typu mokrego, zwany wodnym; ośmioboczny, konstrukcji stalowej (nitowane blachy), składa się z cylindrycznego basenu wypełnianego wodą, z którego wraz z napływem, gazu wynurzały się kolejne człony - dzwon i teleskop. Dzwon zamykał zbiornik od góry, basen od dołu, a ruchomy teleskop regulował wielkość zbiornika. Gaz produkowano z węgla kamiennego, z którego uzyskiwano średnio 28% gazu, 3,5% smoły oraz 60% koksu. Odbywało się to w procesie odgazowywania węgla w piecach przy temperaturze ok. 1200oC bez udziału powietrza (sucha destylacja). Do pieców dostarczano węgiel dźwigiem załadowczym, ze spalania którego uzyskiwano produkty uboczne, tj.: koks, amoniak i smołę. Produkt finalny - gaz świetlny, kierowany był do dalszej obróbki, a następnie do zbiornika, w którym magazynowano gaz (poj. 700 m3), skąd rozprowadzany był do sieci miejskiej. Wygarniany z pieca koks transportowany był na zewnątrz do wieży gaśniczej, gdzie studzono go polewając wodą, a następnie sprzedawano mieszkańcom jako opał. Linia technologiczna do produkcji gazu sprawna technicznie. Eksponowane urządzenia (m.in. odbiorniki gazu i gazomierze) oraz wyposażenie produkcji firm niemieckich z lat 1908-1935 z wyjątkiem regulatora ciśnienia gazu za ssakiem oraz skrzyni czyszczącej, wykonanych po 1945 r., co nie zmieniło historycznego charakteru procesu technologicznego.

Zabytek dostępny. Wizytę należy wcześniej uzgodnić telefonicznie.

Oprac. Maurycy Domino, 8.12.2014 r.