Decydującym wydarzeniem, które przyczyniło się do bujnego rozwoju miejscowej społeczności żydowskiej, okazało się zamieszkanie w Górze Kalwarii dynastii cadyków z rodu Alterów. W 1859 r. przyjechał tu z Warszawy Icchak Meir Rothenberg Alter. Wiedza, autorytet i charyzma cadyka przyciągały tysiące chasydów z różnych części ziem polskich. Następcą cadyka, zwanego Gerer Rebe (Ger to żydowska nazwa Góry Kalwarii) został jego wnuk Juda Arie Lejb (zwany Językiem Prawdy, od tytułu jego najbardziej znanego dzieła Sfas Emes). To za jego „panowania” powstała nowa bożnica. Po nim na czele dworu chasydzkiego w Ger stanął jego syn Abraham Mordechaj Alter. Po I wojnie światowej dwór cadyka pozostał ważnym centrum życia społecznego i politycznego Żydów polskich. Do Góry Kalwarii pielgrzymowali chasydzi z całej Polski i spoza jej granic. Góra Kalwaria była również nieoficjalną siedzibą najsilniejszej żydowskiej partii politycznej Aguda, reprezentującej ortodoksów. Po wybuchu wojny cadyk Alter z dwoma synami trafił do Warszawy, skąd – dzięki pomocy urzędnika ambasady włoskiej i działaczy żydowskich –  przedostał się do Palestyny.

Po zajęciu Góry Kalwarii przez Niemców w 1939 r.  rozpoczęły się represje wymierzone w ludność żydowską. Niemiecki burmistrz Ewald Jauke zabronił Żydom m.in. zajmowania się handlem, rzemiosłem, hodowlą i zakazał utrzymywania kontaktów z ludnością polską. Na społeczność nałożono obowiązek codziennego zapewniania 100-osobowego kontyngentu mężczyzn do prac przymusowych. Wiosną 1940 r. przywieziono do Góry Kalwarii około 400 Żydów z wcielonych do Rzeszy: Łodzi, Pabianic, Aleksandrowa i Sierpca. Trafili tu także wysiedleni z Włocławka i Kalisza. W czerwcu 1940 r. na terenie przedwojennej dzielnicy żydowskiej powstało getto (z działającą w nim policją żydowską). Rozciągało się ono między ulicami: Pijarską, Piłsudskiego, Senatorską i Strażacką. Ogółem przebywało w nim od 3 do 4 tysięcy osób. Getto przestało istnieć w końcu lutego 1941 r. — około 3000 osób wywieziono wówczas do Warszawy, a stamtąd latem następnego roku do Treblinki. Jeszcze w czasie likwidacji getta rozstrzelano kilkaset osób. Szacuje się, że Zagładę przeżyło tylko od 30 do 40 członków liczącej 3500 osób gminy.

Cmentarz żydowski w Górze Kalwarii został założony w początkach XIX wieku na końcu obecnej ulicy Kalwaryjskiej, tuż za cmentarzem katolickim. Pierwsza wzmianka o nekropolii pojawiła się w budżecie miasta na lata 1827–1832, w którym przewidywano dochody od społeczności żydowskiej z tytułu dzierżawy terenu grzebalnego. Dopiero w 1864 r. dozór bóżniczy w Górze Kalwarii stał się formalnym właścicielem działki cmentarnej. W okresie funkcjonowania nekropolii jej powierzchnia stopniowo powiększała się. W czasie II wojny światowej Niemcy zdewastowali i zbezcześcili cmentarz. Płyty nagrobne zostały w większości wywiezione i wykorzystane do prac budowlanych. Zniszczono także ohel cadyków, ogrodzenie nekropolii oraz dom przedpogrzebowy. Na terenie cmentarza Niemcy dokonywali egzekucji osób pochodzenia żydowskiego. Większość grobów ofiar Zagłady do dziś pozostaje nieoznaczona.

Współcześnie cmentarz zajmuje powierzchnie 1,3 hektara. Zachowało się na nim około 140 pomników nagrobnych lub ich fragmentów. Większość z nich została odnaleziona poza terenem nekropolii i odzyskana po niemieckiej dewastacji — niestety tylko nieliczne oznaczają pierwotne miejsca pochówku. Najstarsza zidentyfikowana oryginalna macewa datowana jest na rok 1840. a upamiętnia Michal Messyng, córkę Beniamina Bajnisza. Po zakończeniu II wojny światowej zabezpieczono zbezczeszczony grób Alterów, w 1991 roku odbudowano zniszczony ohel dynastii cadyków. W 1984 r. wzniesiono obecną bramę, umieszczając na niej rok przybycia pierwszych Żydów do Góry Kalwarii. Obecny stan cmentarza jest w znacznej mierze zasługą niestrudzonej pracy Feliksa Wolfa Karpmana, jednego z nielicznych ocalałych, którzy pozostali w rodzinnym mieście. Za jego sprawą przeniesiono tu między innymi furtkę z posesji należącej do Alterów. W 1989 r. Fundacja Rodziny Nissenbaumów wykonała betonowy podjazd na cmentarz, nowe trwałe ogrodzenie i zadaszenie studni. Mimo zniszczeń, nekropolia w Górze Kalwarii jest dziś jednym z bardziej zadbanych cmentarzy żydowskich w Polsce.

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN