1652 r. przez Jana Wojciecha Smoguleckiego oraz w l. 1695 - 1700 przez Marcina Smoguleckiego, który sprowadził tu Franciszkanów. Kościół z brama stanowią materialne świadectwo obecności bernardynów w Gołańczy.

Historia

Gołańcz to niewielkie miasto zlokalizowane na wschodnim skraju Wysoczyzny Chodzieskiej nad Strugą Gołaniecką i jez. Smolary. Położone przy starym trakcie z Wągrowca do Kcyni, było własnością szlachecką. Należało m.in. do Pałuków-Gołanieckich, Grudzińskich, Smoguleckich, Hutten-Czapskich. Kościół pobernardyński pw. NMP zbudowany zapewne na przełomie XV/XVI w. w stylu gotyckim, w latach 1695-1700 przebudowany i rozbudowany staraniem Marcina Smoguleckiego. Jan Wojciech (zwany Olbrachtem) Smogulecki ok. 1652 r. rozpoczął przebudowę, a właściwie rozbudowę kościoła, jednak najazd Szwedów przerwał prace. Przebudowę wznowił w latach 1695 - 1700 Marcin Smogulecki, który sprowadził do Gołańczy Franciszkanów. W 1739 r. w czasie pożaru spaliła się wieża i piętro klasztoru. Marianna Malechowska, ówczesna właścicielka Gołańczy, odbudowała wieżę i od strony południowej dobudowała kaplicę Matki Boskiej. W roku 1752 Piotr Raczyński z Białośliwia dobudował drugą kaplicę od strony północnej nadając kościołowi kształt krzyża. Po śmierci gwardiana Ewarysta Waińskiego w styczniu 1827 władze pruskie przeprowadziły sekularyzację klasztoru. Ostatnich trzech zakonników przeniesiono do innych klasztorów wielkopolskich. W 1829 r. nastąpiła kasata zakonu i przeznaczenie kościoła na zbór protestancki. W 1869 władze pruskie rozebrały budynek klasztorny i zlikwidowały cmentarz przyklasztorny, pozostał tylko budynek kościoła i brama wjazdowa. Od 1945 r. kościół filialny. W latach 60. XX w. mocno zdewastowany, remontowany w końcu lat 60. XX w.

Opis

Kościół p.w. Najświętszej Marii Panny, dawny kościół klasztorny bernardynów, usytuowany jest na zadrzewionej parceli, po północnej stronie ulicy Kościelnej. Jest świątynią orientowaną, murowaną, otynkowaną. Jednonawowy, zbudowany na planie krzyża, którego dwa ramiona tworzą boczne kaplice. Kościół jest częściowo oszkarpowany. Elewacje kaplic o podziałach lizenowo-ramowych ozdabiają prostokątne płyciny. Zachodnia elewacja kościoła i kaplice zwieńczone są skromnymi późnobarokowymi szczytami ze spływami. Okna zamknięte półkoliście. Wieża opilastrwana w narożach. Jej wnętrze oświetlają okna w dekoracyjnych obramieniach uszakowych. Kościół nakrywa dach dwuspadowy, zakrystię pulpitowy a wieżę czterospadowy, kryte dachówką. Nawa na rzucie prostokąta, trzyprzęsłowa, z kwadratowym przęsłem środkowym znacznie szerszym od pozostałych. Przy nawie od północy i południa znajdują się dwie analogiczne kaplice, od zachodu kruchta. Przęsła nawy wydzielone są wydatnymi, pilastrowanymi i ogzymsowanymi przyściennymi filarami kompozytowymi. Prezbiterium węższe od nawy, krótkie, jednoprzęsłowe, zamknięte jest wielobocznie. Od południa przylega do niego zakrystia, od wschodu kwadratowa, dwukondygnacjowa wieżą. Prezbiterium i zakrystia nakryte są sklepieniami kolebkowymi z lunetami, w pomieszczeniu pod wieżą jest sklepienie kolebkowe, w szerszym środkowym przęśle nawy kopulaste, w pozostałych przęsłach nawy sklepienia żaglaste. Kaplice otwarte są do nawy wysokimi wąskimi otworami okrągło łukowymi, powstałymi z przeprucia okien gotyckich w czasie przebudowy, nakryte eliptycznymi kopułkami na pendentywach. Kaplice ozdabia skromna dekoracja stiukowa w stylu regencji. Otwór tęczowy okrągło łukowy. W zachodnim przęśle nawy znajduje się nowszy chór muzyczny. Zachowana kamienna posadzka z XVIII w. Wewnątrz warto zobaczyć ołtarz główny barokowy z 1 ćw. XVIII w. ze współczesnymi obrazami Matki Boskiej z Dzieciątkiem na półksiężycu i Wniebowstąpienia w zwieńczeniu oraz ambonę z początku XVIII w. W kaplicy płn. znajduje się płyta nagrobna z 1752r. ufundowana przez Piotra Raczyńskiego. W podziemiach kościoła pochowana została m.in. pierwsza żona autora słów naszego hymnu narodowego Józefa Wybickiego - Kunegunda Drwęska. Na dziedziniec prowadzi barokowa brama wjazdowa 1 poł. XVIII w.

Dostępność obiektu: dostępny z zewnątrz.

Oprac. Beata Marzęta, OT NID w Poznaniu, 29-05-2017 r.