brzegu Wisły. W odróżnieniu od innych zakonnych założeń obronnych, dom konwentu stał w centrum, w obrębie murów podzamcza.

Historia

W 1276 r. książę lubiszewsko-tczewski Sambor przekazał ziemię gniewską Krzyżakom. Budowę siedziby komturii rozpoczęto ok. 1290 roku; prawdopodobnie do końca XIII w. powstały mury obwodowe zamku, w trzech narożach kwadratowe wieżyczki, w narożu północno-wschodnim potężna wieża (stołp), oraz skrzydło północne i południowe z wjazdem i furtą. Na pocz. XIV w. podwyższono mury i wieżyczki, wzniesiono skrzydło wschodnie i zachodnie, krużganki i ganki na koronie murów - do 1 ćw. XIV powstał czworoboczny zamek z fosą, przedmurzem (prawdopodobnie w wieżyczce południowo-zachodniej przedmurza gdanisko) i umocnione podzamcze z bramami Wodną i Dybowską. Po 1422 r. przebudowano wnętrza zamku na siedzibę byłego wielkiego mistrza Michaela Kuechmeistera, m.in. w skrzydle pd. zamurowano wjazd, przebito nowy w skrzydle wsch., zbudowano przedbramie z mostem nad fosą i niewielki dom (rozbudowany w 2 poł. XVII i XIX w. tzw. pałacyk myśliwski). Wzdłuż murów podzamcza stały m.in. piekarnia, browar, stajnie, dom dla służby a u podnóża wzniesienia spichlerz i młyn zamkowy. W 1463 r. warownię zdobyły wojska polskie. Zniszczony zamek stał się rezydencją starostów. W 1772 r., po zajęciu Pomorza przez Prusy, zamek przeznaczono na magazyn zbożowy - zmieniono układ wnętrz, usunięto sklepienia, podzielono wtórnie kondygnacje, otynkowano elewacje; w 1855 r. obniżono wieżę główną i cz. rozebrano mury podzamcza. W l. 1857-1859 częściowo odtworzono założenie zmieniając funkcję na więzienie: usunięto tynki, wyremontowano narożne wieżyczki (czwartą wzniesiono na d. wieży głównej), odbudowano sklepienie kaplicy i mury podzamcza, wykuto szereg nowych okien, rozebrano gotyckie gdanisko, zasypano pozostałości fosy i studnię na dziedzińcu zamkowym. Po 1920 r. władze polskie przeznaczyły zamek na cele wojskowe, w lipcu 1921 r. pożar zniszczył trzy skrzydła, ocalało jedynie południowe.

W 1969 r. rozpoczęto remont obiektu (zadaszono skrzydła); prace zostały podjęte w 1992 roku i nadal są prowadzone.

Opis

Zespół zamkowy znajduje się na zachodnim brzegu Wisły, na wzgórzu po północnej stronie ujścia Wierzycy. Od zachodu przylega do niego średniowieczne miasto lokacyjne.

Gotycka warownia zajmuje ok. 3,2 ha powierzchni. W centralnej części znajduje się czworoboczny zamek z wewnętrznym dziedzińcem, wzniesiony z cegły w układzie gotyckim na kamiennym fundamencie; bryła zamku regularna: cztery skrzydła, przykryte wysokimi dachami; w narożach kwadratowe wieżyczki z namiotowymi dachami (wieżyczka północno-wschodnia nadbudowana w latach 1857-1859 na wcześniej rozebranym stołpie); skrzydła jednakowej wysokości, dzielone na różną ilość kondygnacji; bramy wjazdowe umieszczone w skrzydle wschodnim (1422 r.) i zachodnim (1772 r.). Elewacje z śladami przemurowań, przeprute wtórnie oknami (lata 1857-1859), w niższych partiach ornament z zendrówki; na osi parteru elewacji południowej czytelny portal pierwotnego wjazdu z końca XIII w., wyżej wysokie, ostrołukowe okna kaplicy i kapitularza.

Po stronie południowej i wschodniej zamku znajdują się fragmenty muru fosy, wydzielające dawny parcham, w jego narożu północno-wschodnim tzw. pałacyk myśliwski (prawdopodobnie dawny domek strażnika rozbudowany w 2 poł. XVII w. i w latach 1856-1859). Wokół zamku rozciąga się podzamcze, jego obszar o formie nieregularnego wieloboku otacza mur obronny (fragment północno-wschodni niezachowany), wznoszony w XIV i XV w. z cegły w wątku gotyckim na kamiennym fundamencie (ślady przemurowań i uzupełnień). Przy wjeździe od strony miasta znajduje się dom bramny z 1855 r. o neogotyckiej formie (bryła oparta na prostokącie, piętrowa, z czterospadowym dachem, na osi fasady ryzalit z ostrołukową bramą i szczytem schodkowym, elewacje ceglane). Przy południowo-wschodnim ciągu murów znajduje się tzw. pałacyk Marysieńki, w rzeczywistości budynek gospodarczy przebudowany w 1678 r. z dwóch stajni (XIV-wiecznej i z 1565 r.), w 1863 r. zamieniony na lazaret (rezydencja Marii Sobieskiej została rozebrana w latach 60. XVIII); budynek oparty na planie wydłużonego prostokąta, trójkondygnacyjny, przykryty dwuspadowym dachem z neogotyckimi szczytami, elewacje regularne, otynkowane o pionowej artykulacji.

Zespół zamkowy jest własnością prywatną, znajdują się tutaj m.in. hotel, sale konferencyjne i Muzeum Zamkowe, organizowane są turnieje rycerskie i spektakle historyczne.

Własność prywatna. Zwiedzanie zamku odpłatne (10 zł, 15 zł, rodzinny 35 zł), wtorek-niedziela o pełnych godzinach od 10:00 do 15:00 oraz 15:45, 16:15; turystyka@zamek-gniew.pl

Oprac. Teofila Lebiedź-Gruda, OT NID w Gdańsku, 24.10.2014 r.